دانشنامه روانشناسی مردمی
علیرضا نوربخش (مشاور بالینی)

فوبی اختصاصی و اجتماعی

فوبی اختصاصی شایع تر از جمعیت هراسی است

فوبیا ترسی شدید، پایدار و غیر واقع‌بینانه از شی‌ء، شخص، حیوان، فعالیت یا موقعیتی خاص است. شخص سعی می‌کند که از محرکی که از آن می‌ترسد، اجتناب کند و با آن مواجه نشود.

فوبی اختصاصی

هر انسانی به طور طبیعی در زندگیش ترس را تجربه می‌کند. تجربه ترس، همیشه بد نیست. چرا که به ما کمک می‌کند تا از خطرات واقعی موجود در محیط، از خودمان محافظت کنیم. مثلا ترس از مار باعث می‌شود به آن نزدیک نشویم، در نتیجه از گزیده شدن توسط مار محفوظ می‌مانیم. اما زمانی که ترس ما افراطی شود و به حد نامعقولی برسد، می‌تواند شخصیت ما را به سمت حالتی از روان‌رنجوری بکشاند و در بخشی از زندگی روزمره‌مان مشکلاتی را ایجاد کند. در این حالت، ترس ما تبدیل به فوبیا شده است و نیاز به توجه بالینی دارد.

انواع فوبیا

۱- فوبیای اختصاصی

این نوع فوبیا، رایج‌ترین نوع است. در فوبیای اختصاصی، فرد از حیوان خاصی مثل سگ، گربه، عنکبوت و مار، موارد پزشکی مثل خون، آمپول، دندانپزشک و پزشک، محیط طبیعی مثل مکان‌های تاریک، طوفان، آب و ارتفاع، یا موقعیت‌هایی مثل پرواز، سوار شدن بر قطار و مکان‌های بسته می‌ترسد. این نوع فوبیا معمولا ریشه ژنتیکی دارد و در خانواده‌ نزدیک فرد هم دیده می‌شود.

۲- فوبیای اجتماعی یا اضطراب اجتماعی

در این نوع فوبیا فرد از این می‌ترسد که در موقعیت‌های اجتماعی حاضر شود که امکان مسخره شدن، خجالت زده شدن یا مورد قضاوت قرار گرفتن او وجود دارد. این فرد معمولاً در حضور افراد غریبه دچار اضطراب می‌شود. این ترس ممکن است محدود به عملکرد فرد در موقعیت‌هایی شود که مجبور است سخنرانی کند یا موضوعی را در حضور جمع ارائه دهد. مثل خواننده‌ای که از اجرای آهنگ در کنسرتش دچار اضطراب شدیدی می‌شود. یا ممکن است فرد از موقعیت‎‌های بیشتری مثل خوردن یا نوشیدن در جمع یا دستشویی رفتن در مکان عمومی بترسد. افرادی که در کودکیشان خجالتی و گوشه گیر بوده‌اند، غمگین بوده‌اند یا تجارب اجتماعی منفی داشته‌‌اند، با احتمال بیشتری به فوبیای اجتماعی مبتلا می‌شوند.  

۳– آگورا فوبیا یا فوبی مکان‌های باز

در این نوع فوبیا، ترس فرد از این است که در مکانی باز قرار بگیرد و اگر نیاز به فرار از آن مکان داشته باشد، فرار کردن برایش سخت باشد یا کسی نباشد که به او کمک کند. معمولاً چنین فردی از اینکه در مکانی شلوغ یا بیرون از منزل قرار بگیرد می‌ترسد. موقعیت‌هایی که فرد از آن می‌ترسد، می‌تواند شامل پارکینگ‌های بی سقف، بازار، پل، ایستادن در صف یا جمعیت، استفاده از وسایل نقلیه عمومی و مکان‌های بسته مثل فروشگاه و سینما باشد. در بسیاری از موارد ممکن است همراه با این فوبیا، نشانه‌های پانیک نیز وجود داشته باشد. یعنی علاوه بر ترس شدید از چنین موقعیت‌هایی، فرد علائمی مثل ضربان قلب، تنگی نفس، بی حسی، لرزش و تعریق را نشان می‌دهد.

فوبی اختصاصی

افراد مبتلا به فوبی اختصاصی فکر می کنند، صدمه ای به آنها وارد خواهد شد، مثلا سگی آنها را گاز خواهد گرفت، یا اگر به از دست دادن نظارت برخود فکر کنند، دچار پانیک می شوند. مشخصه فوبی، اضطراب شدیدی است که به هنگام قرار گرفتن فرد در معرض موقعیت یا شی معین، در او برانگیخته می شود. احتمال وقوع و حتی وقوع مکرر حمله های پانیک در بیماران مبتلا به فوبی اختصاصی وجود دارد، منتها این حمله ها، قابل پیش بینی است.

افراد مبتلا به فوبی بنا به تعریف می کوشند، از محرک هراس آور اجتناب کنند و حتی برخی برای اجتناب از محرک های اضطراب آور خود را به دردسرهای زیادی هم می اندازند. مثلا فرد مبتلا به هواپیما هراسی، ممکن است برای رفتن از این سر مملکت به آن سر، باز هم از اتوبوس استفاده کند، نه از هواپیما، چون می خواهد از مواجهه با آن اجتناب کند.

بسیاری از بیماران مبتلا به فوبی شاید به عنوان راه دیگری برای اجتناب از فشار روانی ناشی از محرک هراس آورشان، به اختلالات مرتبط با مواد مخصوصاً اختلالات مصرف الکل مبتلا می شوند. گذشته از آن حدود یک سوم از بیماران مبتلا به جمعیت هراسی اختلال افسردگی عمده هم دارند.

اختلالات شایعی که همراه با هراس اختصاصی مشاهده می شود، عبارتند از اختلالات اضطرابی، خلقی و مرتبط با مواد. افسردگی به طور شایعی در معاینه وضعیت روانی یافت می شود و در بسیاری از بیماران مبتلا به فوبی، حدود یک سوم از کل آنها، ممکن است وجود داشته باشد.

۴ طبقه­ فوبی اختصاصی :

  1. ترس از حیوانات خاص یا حشرات (مثل مار، عنکبوت و سگ)
  2. ترس از محیط طبیعی (مثل ارتفاعات، تاریکی، زلزله)
  3. ترس موقعیتی ( مثل پرواز و مکان‌های بسته)
  4. ترس از موارد پزشکی (مثل خون، آمپول، دندانپزشک و بیماری)

عوامل زیستی هراس اختصاصی

بیماران مبتلا به فوبی عملکردی ممکن است، از افراد غیر مبتلا به فوبی، نور اپی نفرین یا اپی نفرین بیشتری چه در دستگاه عصبی مرکزی و چه در دستگاه عصبی محیطی خود ترشح کنند.

این مشاهده که مهار کننده های منو آمین اکسیداز ممکن است در درمان جمعیت هراسی فراگیر موثرتر از داروهای سه حلقه ای باشند، در کنار برخی داده های پیش بالینی دیگر برخی از محققان را به طرح این فرضیه وا داشته است که ممکن است، فعالیت دوپامینرژیک هم در ایجاد این اختلال دخیل باشد.

عوامل وراثتی هراس اختصاصی

فوبی اختصاصی در برخی خانواده ها بیشتر دیده می شود، به خصوص نوع خون، آمپول و جراحت، زمینه خانوادگی زیادی دارد. گزارش های مطالعات حاکی از آن است که دو سوم تا سه چهارم از مبتلایان، حداقل یک منسوب درجه اول مبتلا به فوبی اختصاصی از همان نوع دارند. با این حال لازم است مطالعه ای بر روی دو قلوها و فرزند خوانده ها صورت بگیرد تا بتوان سهم چشمگیر انتقال غیر وراثتی فوبی اختصاصی را کنار گذاشت.

معیارهای تشخیصی DSM در مورد هراس اختصاصی :

  • الف) ترسی شدید و دائمی که افراطی یا نامعقول باشد و در صورت وجود شی یا موقعیتی معین (مثل بلندی، حیوانات و…) یا انتظارآن برانگیخته شود.
  • ب) به محض مواجهه با محرک هراس آور مذکور تقریباً همیشه پاسخی اضطرابی برانگیخته شود که بتواند به شکل حمله پانیکی درآید که وابسته به موقعیت مذکور است یا موقعیت مذکور آن را برمی انگیزد. نکته: در کودکان، اضطراب ممکن است خود را به صورت گریه و فغان، تندخویی، میخکوب شدن یا چسبیدن به والدین نشان دهد.
  • پ) خود فرد بداند که ترسش افراطی یا نامعقول است. نکته: این خصیصه در کودکان می تواند وجود نداشته باشد.
  • ت) فرد از موقعیت های هراس آور مذکور اجتناب کند و در غیر این صورت با اضطراب یا رنج و عذاب شدید، آن (ها) را تحمل کند.
  • ث) اجتناب، انتظار اضطراب آلود یا رنج و عذابی که در موقعیتهای هراس آور مذکور رخ می دهد، به نحو چشمگیری مخل روال عادی زندگی فرد، کارکردهای شغلی یا تحصیلی، یا فعالیتها و روابط اجتماعیش شده باشد، یا ابتلا به فوبی فرد را در رنج و عذاب فراوان انداخته باشد.
  • ج) در افراد زیر هجده سال حداقل شش ماه طول کشیده باشد.
  • چ) این اضطراب حملات پانیکی یا اجتتاب هراس آلودی که به شی یا موقعیت معین مذکور مربوط است با اختلال روانی دیگری بهتر توجیه نشود، مثل اختلال وسواسی ـ اجباری (که ترس از کثیفی است در کسی که وسواس آلودگی دارد).
  •  باید معین شود از چه نوع است: نوع هراس از حیوانات، نوع هراس از محیط طبیعی، نوع هراس از خون، آمپول، جراحت، نوع هراس از چیزهای دیگر مثل اجتناب از موقعیتهایی که ممکن است موجب خفگی، تهوع یا سرایت یک بیماری شود؛ اجتناب از صداهای بلند یا از اشخاصی که لباسهای مخصوصی پوشیده اند.

جمعیت هراسی(فوبی اجتماعی)

افراد مبتلا به جمعیت هراسی که آن را اختلال اضطراب اجتماعی نیز می گویند، ترسی مفرط از تحقیر شدن یا خجالت کشیدن در موقعیت های مختلف اجتماعی نظیر صحبت کردن در جمع و صحبت کردن با دوستی از جنس مخالف دارند.

بررسی های همه گیر شناختی نشان داده که زنها بیشتر از مردها مبتلا به جمعیت هراسی هستند، اما در نمونه های بالینی اغلب عکس آن صادق است. بیشترین سن شیوع جمعیت هراسی سالهای نوجوانی است، منتها شروع در سنین پایین تر حتی ۵ سالگی و بالاتر حتی ۳۵ سالگی نیز شایع است.

افراد مبتلا به جمعیت هراسی ممکن است سابقه ابتلا به اختلالات دیگری را نیز داشته باشند، نظیر سایر اختلالات اضطرابی، اختلالات خلقی، اختلالات مرتبط با مواد، و پر اشتهائی عصبی. علاوه بر اینها، اختلال شخصیت دوری گزین به کرات در افراد مبتلا به جمعیت هراسی فراگیر رخ می دهد.

نوع فراگیری از جمعیت هراسی نیز وجود دارد که اغلب مزمن و ناتوان کننده است و مشخصه اش اجتناب هراس آمیز از اکثر جمع هاست. این نوع جمعیت هراسی را شاید به سختی بتوان از اختلال شخصیت مردم گریزی تفکیک نمود.

عوامل زیستی جمعیت هراسی

موفقیت درمانهای دارویی در رفع جمعیت هراسی به دو فرضیه عصب ـ شیمیایی مشخص در مورد دو نوع جمعیت هراسی انجامیده است. مصرف زیاد آنتاگونیستهای B آدرنرژیک مثل پروپرانول در هراس عملکردی مثل صحبت کردن در جمع به پیدایش نظریه ای آدرنرزژیک در مورد این نوع فوبی منجر شده است.

 عوامل وراثتی جمعیت هراسی

احتمال ابتلا به این اختلال در بستگان درجه اول افراد مبتلا به جمعیت هراسی حدوداً سه برابر منسوبان درجه اول افرادی است که هیچ اختلال روانی ای ندارند. برخی داده های ابتدایی حاکی از آن است که احتمال همگامی دو قلوهای تک تخمکی بیشتر از دو تخمکی است. البته در جمعیت هراسی بسیار مهم است که دو قلوهای جدا پرورد نیز مطالعه شوند تا اثر عوامل محیطی معلوم گردد.

معیارهای تشخیصی DSM در مورد جمعیت هراسی

  • الف) ترس شدید و دائم از حداقل یک موقعیت جمعی یا عملکردی که در آن فرد در برابر چشمان افرادی ناآشنا واقع شود یا احتمال آن باشد که دیگران او را موشکافی کنند و در چنین موقعیتی فرد بترسد، به گونه ای رفتار کند (یا علائم اضطرابی از خود نشان دهد) که تحقیر یا شرمنده گردد.
  • ب) مواجهه با موقعیت جمعی هراس آور تقریباً همیشه اضطراب انگیز باشد. این اضطراب می تواند به شکل حملۀ پانیکی در آید که وابسته به موقعیت مذکور است یا موقعیت مذکور آن را برمی انگیزد.
  • پ) خود فرد بداند که ترسش افراطی یا نامعقول است.
  • ت) فرد از موقعیت هراس آور جمعی یا عملکردی مذکور اجتناب کند و در غیر این صورت با اضطراب یا رنج و عذاب شدید آن را تحمل کند.
  • ث) اجتناب، انتظار اضطراب آلود، یا رنج و عذابی که در موقعیتهای هراس آور مذکور رخ می دهد، به نحو چشمگیری مخل روال عادی زندگی فرد، کارکردهای شغلی یا تحصیلی یا فعالیتها و روابط اجتماعیش باشد، یا فرد از بابت ابتلا به چنین فوبیایی در رنج و عذاب فراوانی به سر برد.
  • ج) در افراد زیر هجده سال حداقل شش ماه طول کشیده باشد.
  • چ) اضطراب یا اجتناب مذکور، ناشی از اثرات جسمی مستقیم یک ماده (مثلا از مواد مورد سوء مصرف یا از داروها) یا یک بیماری طبی عمومی نباشد و نیز آن را اختلال روانی دیگری بهتر توجیه نکند.

منابع :

  • خلاصه روانپزشکی (علوم رفتاری/ روانپزشکی بالینی)، کاپلان و سادوک، ترجمه فرزین رضاعی
  • What are phobias?
۰ ۰ رای ها
رأی دهی به مقاله
* درود بر شما که با حمایت خود و دعوت دیگران به مطالعه این مطلب و دیگر مطالبم، به من انگیزه می دهید. لطفا در کامنت ها و مباحثات شرکت کنید و پرسشگر باشید. جهت مشاوره تلفنی یا حضوری با شماره ۰۹۳۵۵۷۵۸۳۵۸ در تلگرام یا ایمو هماهنگ نمایید. همچنین می توانید با شماره ۰۹۱۲۰۷۲۸۷۱۲ تماس بگیرید. *

1 دیدگاه
بازخورد (Feedback) های اینلاین
مشاهده همه دیدگاه ها
rahimi
۱۳۹۴/۰۵/۰۴ ۱۱:۰۵

روانشناس هستم و در این زمینه کار می کنم. درمان کاملا مفیدی است