دانشنامه روانشناسی مردمی
علیرضا نوربخش (مشاور بالینی)

نظریه یادگیری دیوید آزوبل

نظریه یادگیری معنی دار یک نظریه دانش اموز محور است.

آزوبل یک هرم فرضی به نام هرم ساخت شناختی را مطرح می کند و اساس یادگیری را در تغییرات وضعیت اطلاعات و جابجایی آنها بین طبقات هرم می داند.

دیوید آزوبل

دیوید آزوبل (۱۹۱۸-۲۰۰۸) واضع یکی از نظریه های معروف شناختی است که نظریه یادگیری معنی دار کلامی نام دارد. در اصل این نظریه برای توجیه و تبیین مسایل یادگیری کلامی مربوط به مطالب درسی تدوین شده است. نظریه آزوبل رنگ و لعاب گشتالتی دارد؛ او بر این عقیده بود که ساختار و سیستم شناختی انسان یک ساختار کل به جزء است.

دل مشغولی اصلی آزوبل کمک به معلمان در ارایه اطلاعات، بخصوص اطلاعات جدید به شکلی معنا دار و کارآمد است. او به ویژه به طرح مفهوم پیش سازمان دهنده پرداخته که با استفاده از آن معلمان می توانند در جذب اطلاعات جدید به دانش آموزان یاری رسانند. او همچنین به رشد ساختار شناختی دانش آموزان که سازماندهی اطلاعات را بر عهده دارند پرداخته است.

 به اعتقاد آزوبل یادگیری معنی دار با آنچه از قبل آموخته شده است ارتباط دارد. چنانچه یادگیری معنی دار باشد، قادریم آن را تبدیل کنیم و در موقعیت های تازه آن را به کار گیریم. این در حالی است که یادگیری طوطی وار به رشد ساختار شناختی مورد نیاز که بتوان به اتکای آن یادگیری را در موقعیت های جدید به کار گرفت، منجر نمی شود. 

دیوید آزوبل

هرم ساخت شناختی:

در نظریه آزوبل همانند سایر نظریه های شناختی، ساخت شناختی و تغییراتی که بر اثر یادگیری در آن صورت می گیرد، اساس یادگیری را تشکیل می دهند. در این نظریه ساخت شناختی عبارت است از مجموعه ای از اطلاعات، مفاهیم، اصول و تعمیم های سازمان یافته که فرد قبلا در یک رشته از دانش آموخته است. به طور کلی ساخت شناختی به دانش های کلی و عمده فرد در یک زمینه بخصوص علمی و تحصیلی دلالت می کند.

بنابراین نظریه ساخت شناختی به صورت یک هرم فرضی درست شده است که در آن کلی ترین مسایل و مفاهیم در راس هرم قرار دارند و مفاهیم و مطالبی که از کلیت و جامعیت کمتری برخوردارند در میانه هرم و بیشترین مقدار اطلاعات جزئی و دانش واقعیت های مشخص در قاعده این هرم واقعند.

وجود هرم ساخت شناختی، باعث میشود که مطالب معنی دار به سهولت و سریعتر آموخته شوند و جایگاه خود را در هرم  پیدا کنند، اما بر اثر مرور زمان جزئیات یک ساخت شناختی به سرعت از ذهن حذف می گردند. چرا؟ چون طبق قانون هرم، باید جای خود را به مفاهیم کلی، خلاصه و انتزاعی دهند تا فضا برای یادگیری های آینده ایجاد شود.

معنی دار بودن یادگیری:

معنی در نظریه آزوبل جایگاه مهمی دارد. معنی به وجود نوعی قرینه یا معادل ذهنی در ساخت شناختی وابسته است. یعنی وقتی که مفهومی قابل ارتباط دادن با مفاهیمی باشد که از پیش در ساخت شناختی فرد وجود دارند آن مفهوم معنی دار است به سخن دیگر مطالب معنی دار به مطلب یاد گرفته شده قبلی مربوط می شوند، در حالی که مطالب غیر معنی دار یا مطالبی که به صورت طوطی وار آموخته می شوند به طور پراکنده و بدون ارتباط با یکدیگر در ذهن انباشه می شوند . شانک (۲۰۰۰) به نقل از سیف گفته است یادگیری زمانی معنادار است که مطالب جدید مطالب قبلا آموخته شده را گسترش و یا تغیییر دهند. بنابراین تجربه های قبلی تعیین می کنند که یادگیری برای دانش آموزان معنی دار است یا نه ؟

مشمول کننده ها: 

همان طور که بیان شد در نظریه آزوبل یادگیری معنی دار از برقراری ارتباط بین مطالب تاره و مطالب قبلا آموخته شده ایجاد می شود. آزوبل فرایند جذب شدن مطالب در ساخت شناختی را شمول نام نهاده است. فرایند شمول عبارت است از مربوط ساختن مفهومی تازه به مفهومی که از پیش در ساخت شناختی وجود داشته است . این فرایند شمول موجب تغییر یافتن هر دو مفهوم یعنی معنی دادن بیشتر به آن دو می شود. آزوبل با استفاده از این اصطلاح به توجیه یادگیری و فراموشی در نظریه خود می پردازد . پس با استفاده از تعبیر مشمول کننده می توان گفت یادگیری معنی دار فرایندی است که در آن مطلبی مشمول مطلبی کلی تر می شود. 

۱) شمول اشتقاقی: 

وقتی که مطلب تازه، مورد بخصوصی از مطالب موجود در ساخت شناختی است. به عبارتی دیگر وقتی مطلب تازه آنقدر به مطالب ساخت شناختی شباهت دارد که می توان آنرا مستقیما بخش مشتق شده ای از مطالب ساخت شناختی دانست این یادگیری را شمول اشتقاقی می نامند. 

۲) شمول همبستگی:

وقتی که مطلب تازه، مورد بخصوصی از مطالب و مفاهیم موجود در ساخت شناختی نباشد، یادگیری آن مطلب از طریق شمول همبستگی انجام می گیرد . برای مثال فراگیر در قسمت هایی از یک کتاب با مفهوم یادگیری آشنا شده است و در کتابی دیگر با مفاهیم تازه ای از یادگیری آشنا می شود. مفاهیمی که فراگیر در کتاب قبلی درباره یادگیری آموخته است به مطالب تازه ای که فرا گرفته گسترش میابد و این منجر به ایجاد تغییر در مطالب قبلا آموخته شده او درباره یادگیری می شود. این مورد نمونه ای از شمول همبستگی است. مشمول کننده اشتقاقی در راس هرم است اما مشمول کننده همبستگی در میانه هرم است.

۳) شمول زوالی:

عبارت است از زوال هویت و استقلال مطالب یاد گرفته شده بر اثر مرور زمان. به اعتقاد آزوبل نقش شمول زوالی کاستن از بار حافظه و افزایش کارایی سازمان شناختی است. این روند زوالی بخصوص در مورد مشمول کننده هایی که ناپایدار، مبهم و یا کم ارتباط هستند و یا در مورد آن دسته از مطالب یادگیری که قدرت تمیز چندانی ندارند یا به خوبی آموخته نشده اند اتفاق می افتد.

مطالب یادگرفته شده در ابتدا قابل بازخوانی اند ولی اگر مدتی بی استفاده بمانند دیگر قابل بازخوانی نیستد اما در عوض قابل بازشناسی مجدد اند. حال اگر مدت بی استفاده ماندن آنها بیشتر به طول بی انجامد دیگر قابل بازشناسی هم نیستند؛ فراموش می شوند و باید از نو آموخته شوند. اما این از نو آموختن، طبق اصل بازآموزی، نسبت به بار اول سریعتر صورت خواهد گرفت. به کل این فرایند شمول زوالی گفته می شود که فراموشی  را در دیدگاه آزوبل توجیه می کند. 

آزوبل معتقد است که یادگیری از راه شمول همبستگی معمول تر از یادگیری از طریق شمول زوالی است و به طور معمول مطالب تازه از طریق شمول همبستگی آموخته می شوند.

کاربرد نظریه آزوبل

مهمترین اصل در استفاده کاربردی نظریه آزوبل، رعایت حرکت از کل به جزء در آموزش است. بخاطر همین ابتدا کلیاتی از درس برای یادگیرنده مشخص و سپس به جزئیات آن پرداخته می شود. عکس این عمل، یعنی از جزء به کل رفتن، نتیجه خوبی نمی دهد. عواملی که سبب بهبود ساخت شناختی و افزایش کیفیت یادگیری می شوند عبارتند از : سازمان، ثبات و روشنی دانش یادگیرنده در یک زمینه معین. آزوبل برای تامین بستر این عوامل پیش سازماندهنده ها را معرفی می کند.

پیش سازمان دهنده: 

پیش سازمان دهنده مجموعه ای از مفاهیم مربوط به مطالب یادگیری است که پیش از آموزش در اختیار یادگیرندگان گذاشته می شود. یعنی یک مفهوم کلیدی است که پایه یادگیری مطالب بعدی را تشکیل می دهد. در کل می توان گفت که سازمان دهنده مطلبی کلی تر و متمایزتر از مطالب مورد نظر در خود درس است که با طرح آن ذهن فراگیر آمادگی لازم را برای جذب مطلب جدید آماده می کند. بنابراین پیش سازمان دهنده باید انتزاعی تر و وسیع تر از مطلب مورد نظر باشد. باید توجه کرد که پیش سازمان دهنده مطلوب آن است که با مطلب جدید فاصله زیادی نداشته باشد؛ زیرا در صورت دور بودن سازمان دهنده ارتباط لازم بین آن و مطلب مورد نظر به وجود نمی آید و یادگیری معنی دار تحقق پیدا نمی کند.

پیش سازمان دهنده توضیحی: 

 از این نوع پیش سازمان دهنده در اغلب موقعیتها برای تشریح مطالب جدید استفاده می شود و معمولا شامل مفهوم های کلی و عام است. نکات مهمی را که ممکن است موجب سردرگمی یادگیرنده شوند، روشن می کند. برای مثال پیش از آنکه به بررسی هنجارهای مشخص در فرهنگ پرداخته شود باید به معرفی این اندیشه که هر فرهنگی هنجارهای خاصی دارد پرداخت. 

پیش سازمان دهنده نمایشی : 

رایج ترین پیش سازمان دهنده است. نمایش و توضیح و تشریح موضوعات است. برای اینکه این حرف را بفهمید شما را به یاد آکولادها و مجموعه ها و زیر مجموعه هایی که آموزگاران برای سازماندهی مطالبشان روی تخته می کشند می اندازم. پیش سازمان دهنده نمایشی یعنی ارائه یک الگوی نمایشی.

پیش سازمان دهنده تطبیقی: 

از این نوع پیش سازمان دهنده در ارتباط با مطالب نسبتا آشناتر سود جسته می شود؛ برای کاوش درباره مفهوم های جدید در ارتباط با مفهوم هایی که در ساختار شناختی موجود حاضرند استفاده می شود. برای مثال اگر دانش آموزان جمع را یاد گرفته باشند می توانند از فهم روابط میان اعداد در یادگیری تفریق استفاده کنند.

انگیزه یادگیری از کجا می آید؟

آزوبل مهمترین عامل انگیزشی موثر بر یادگیری معنی دار را “سائق شناختی” می داند. سائق شناختی یعنی انگیزه ای درونی که از کنجکاوی ها و علاقه های یادگیرنده نسبت به کشف، دستکاری، درک و فهم و برخورد وی با محیطش سرچشمه می گیرد.

آزوبل می گوید : یادگیری همراه با موفقیت به ایجاد سائق و ایجاد سائق به یادگیری همراه با موفقیت می انجامد. یعنی بین این دو روابط علت و معلولی متقابل وجود دارد که همچون یک سیستم “بازخورد مثبت” کار می کند.

مدل آزوبل

نقش معلم

در دیدگاه سنتی معلم نقش اصلی را ایفا میکند و دانش آموز فرمانبردار و مطیع است، اما بر اساس نظریات جدید، فعالیت دانش آموز بسیار تعیین کننده و با اهمیت است. معلم و برنامه ریز درسی فعالیت هایی را برنامه ریزی و طراحی می کنند که دانش آموز از طریق شرکت در انجام آن فعالیت ها به اهداف تعیین شده یادگیری دست می یابد.

آزوبل به معلمان توصیه دارد: موثرترین راه برای ایجاد انگیزش یادگیری، تاکید به جنبه های شناختی است، نه جنبه های عاطفی. یعنی احتیاج نیست برای دانش آموز ابتدا جذابیت یک درس ایجاد شود، بلکه اگر آموزش خوب و با کیفیت ارائه شود خود به خود در فرد علاقه ایجاد می کند.

آزوبل تقویت و پاداش بیرونی به ویژه انگیزش حاصل از عوامل آزارنده را در یادگیری معنی دار پیشنهاد نمی کند. او این نوع عوامل انگیزشی را تنها برای یادگیری مطالب طوطی وار مفید می داند. به اعتقاد او یادگیری معنی دار خود تولید کننده پاداش است و از این رو در این نوع یادگیری نیازی به پاداش بیرونی وجود ندارد. همچنین معتقد است که باید تکالیفی را به دانش آموزان بدهید که با سطح توانایی فردی آنها متناسب باشد، “هیچ چیز به اندازه شکست و ناکامی زیاد، بر انگیزش و علاقه تاثیر مخرب ندارد”.

مراحل تدریس الگوی پیش سازمان دهنده: 

  1. ارائه پیش سازمان دهنده : هدفهای درس را مشخص کنید. پیش سازمان دهنده را ارایه دهید. ویژگی های اصلی سازمان دهنده را بیان کنید. با ذکر مثال و بیان ویژگی ها، زمینه درک سازمان دهنده را فراهم آورید.
  2. ارائه مطلب مورد نظر : مطلب مورد نظر را ارایه کنید. توجه فراگیر را حفظ کنید . ارتباط سازمانی مطلب را با پیش سازمان دهنده آشکار سازید.
  3. تحکیم سازمان شناخت : از شاگردان بخواهید ویژگی های اصلی مطالب آموزشی جدید را بیان کنند . از شاگردان بخواهید ارتباط مطالب جدید را با پیش سازمان دهنده توضیح دهند. 

منبع : مقدمه ای بر نظریه های یادگیری. متیو اولسون و هرگنهان. ترجمه علی اکبر سیف. نشر دوران

۴ ۵۹ رای ها
رأی دهی به مقاله
* درود بر شما که با حمایت خود و دعوت دیگران به مطالعه این مطلب و دیگر مطالبم، به من انگیزه می دهید. لطفا در کامنت ها و مباحثات شرکت کنید و پرسشگر باشید. جهت مشاوره تلفنی یا حضوری با شماره ۰۹۳۵۵۷۵۸۳۵۸ در تلگرام یا ایمو هماهنگ نمایید. همچنین می توانید با شماره ۰۹۱۲۰۷۲۸۷۱۲ تماس بگیرید. *

16 نظر
بازخورد (Feedback) های اینلاین
مشاهده همه دیدگاه ها
Nc
۱۳۹۵/۱۲/۰۲ ۱۰:۱۰

مطلبتون بسیار عالی بود.ممنون

حجت
۱۳۹۶/۰۴/۱۷ ۱۰:۰۶

سلام ضمن تشکر میخوستم از مطالب شما پرینت بگیریم برای تدریس اما کپی نمیشه، چیکار باید کرد؟

محسن زیارتی
۱۳۹۷/۱۱/۲۷ ۰۲:۱۴

سلام و خسته نباشید
اگر ممکنه منبع این مطلب رو قرار بدید، چون من میخوام ازش توی یه مقاله استفاده کنم

لیلا
۱۳۹۹/۰۱/۲۹ ۱۶:۵۸

سلام این نظریه برا کلاس های چند پایه چه کاربردی داره؟

سیدعلی
۱۳۹۹/۰۷/۱۵ ۲۰:۳۳

عالی ممنون

حسینی
۱۳۹۹/۰۸/۲۷ ۰۱:۱۶

سلام وقت بخیر میخواستم در مورد مشمول همبستگی و اشتقاقی و زوالی مثال های عینی بدونم اگه میشه راهنمایی کنید

مهدیس گودرزی
۱۴۰۰/۰۱/۱۱ ۱۶:۲۰

عالی بود… ممنون

Joe
۱۴۰۰/۰۲/۲۴ ۱۷:۵۰

مشاوره باید حضوری باشه . مرسی از مطالب زیبا

ممد
۱۴۰۰/۱۰/۱۲ ۰۷:۵۹

یادگیری از سطح بالای دانش یعنی چی؟

حسین
۱۴۰۱/۰۴/۱۲ ۱۷:۵۸

مودبانه نبود تشکر نکنم. عالی بود ممنونم

روژین
۱۴۰۱/۰۹/۲۲ ۱۰:۳۷

سپاس استاد

قنبر طاهری
۱۴۰۲/۰۴/۱۸ ۱۰:۳۴

سلام.اگه بتونی بیشتر مطالبو با مثال توضیح بدی خیلی عالیه

امید
۱۴۰۲/۰۹/۰۷ ۰۸:۲۹

بسیار عالی بود.