دانشنامه روانشناسی مردمی
علیرضا نوربخش (مشاور بالینی)

روانشناسی رشد

مباحث اساسی رشد

حاصل جمع رسش، نمو و یادگیری است که شامل تغییرات کمی و کیفی است و از زمان لقاح تا مرگ ادامه دارد.

رشد

روان شناسی رشد : روان شناسی رشد به مطالعه تغییراتی می پردازد که از زمان انعقاد نطفه تا مرگ اتفاق می افتد.

نظریه رشد: به مجموعه ی منسجمی از اظهارات که رفتار را توصیف، توجیه و پیش بینی می کند، اطلاق می گردد.

رسش (maturation) : عبارت است از تغییرات از پیش تعیین شده ی ژنتیکی که مستقل از تأثیرات محیطی است و امکان یادگیری های مختلف را برای موجود زنده فراهم می کند.

یادگیری : تغییرات نسبتاً پایداری است که ناشی از تجربیات فرد است.

نمو (growth) : برنامه ی ژنتیکی و از قبل برنامه ریزی شده ای است که از زمان لقاح تا نوجوانی ادامه دارد و بیشتر حالت افزایشی دارد.

رشد (Development) : حاصل جمع رسش، نمو و یادگیری است که شامل تغییرات کمی و کیفی است و از زمان لقاح تا مرگ ادامه دارد.

نظریه ها به ۲ دلیل، ابزارهای حیاتی در رشد انسانها و سایر تلاش های علمی هستند:

  • ۱-چارچوب منطقی را برای مشاهده ی افراد در اختیار می گذارند. به عبارت دیگر آنچه را که می بینیم هدایت می کنند و به آن معنی می دهند.
  • ۲-نظریه هایی که پژوهش آنها را تأیید کرده است، مبنایی برای اقدام علمی تأمین می کنند. زمانی که یک نظریه وجود داشته باشد که با ما کمک کند تا رشد را بشناسیم، برای آگاهی از این که چه کنیم تا بهزیستی و درمان کودکان و بزرگسالان را بهبود بخشیم، در وضعیت بهتری قرار می گیریم.

به طور کلی، نظریه ها تحت تأثیر ارزشهای فرهنگی و نظامهای عقیدتی زمان خود قرار دارند. اما نظریه ها از یک نظر با عقیده یا دیدگاه صرف فرق دارند: ادامه ی وجود یک نظریه به اثبات علمی آن بستگی دارد. یعنی این که یک نظریه باید با یک رشته از روشهای تحقیق که جامعه ی علمی آن را  قبول دارد، آزمایش شود و یافته های آن باید با گذشت زمان پایدار و تکرارپذیر باشند.

در حوزه ی رشد انسان، نظریه های متعددی وجود دارند که دیدگاه های آنها در مورد افراد و نحوه تغییر آنها بسیار متفاوت هستند. مطالعه ی رشد به دلایل زیر، هیچ واقعیت اساسی را تأمین نمی کند:

پست های مرتبط
  • ۱ـ پژوهشگران همواره در مورد معنی آنچه که می بینید، اتفاق نظر ندارند.
  • ۲ـ انسانها موجودات پیچیده ای هستند و همواره از نظر جسمانی، روانی، هیجانی و اجتماعی تغییر می کنند و تاکنون هیچ نظریه ی واحدی نتوانسته است تمام این جنبه ها را توضیح دهد.
  • ۳ ـ وجود نظریه های متعدد به پیشرفت دانش کمک می کند، زیرا پژوهشگران همواره سعی دارند این دیدگاه مختلف را حمایت، تکذیب و ترکیب کنند.

نظریه های مختلفی در زمینه ی رشد انسان ها وجود دارند، اما می توان همه ی آنها را در ۳ موضوع اساسی سازمانبندی کرد:

  • ۱ ـ آیا روند رشد پیوسته است یا ناپیوسته؟
  • ۲ ـ آیا یک روند، رشد همه ی انسانها را مشخص می کند یا چند روند احتمالی وجود دارد؟
  • ۳ ـ آیا در تعیین رشد عوامل ژنتیکی مهم هستند یا عوامل محیطی؟

نظریه های اساسی در روانشناسی رشد دو احتمال را در مورد رشد در نظر می گیرند. بعضی از آنها رشد را «پیوسـته » و بعـضی رشـد را «ناپیوسـته » می دانند. نظریه هایی که رشد را پیوسته می دانند، معتقدند که به مهارتهایی که از همان آغاز تولد وجود داشته، به تدریج افزوده می شود. بنابراین فرق بین کودکان و بزرگسالان فقط در مقدار و پیچیدگی رفتار است. این نظریه ها مراحلی را برای رشد در نظـر نمـی گیرنـد . اما نظریه هایی که رشد را ناپیوسته می دانند، معتقدند که مراحل رشدی وجود دارد و در هر مرحله تغییرات کیفـی در تفکر، احساس و رفتار فرد ایجاد می شود. بنابراین فرق بین کودکان و بزرگسالان در شیوه های تفکر، احساس و رفتار کردن آنهاست و در هر دوره ی سنی فکر، احساس و رفتار کودک ، منحصر به فرد و کاملاً متفاوت با بزرگسالان است .

یکی دیگر از مسائل مطرح شده در روانشناسی رشد این است که «یک دوره ی رشد وجود دارد یا چند دوره ی رشد؟». درست است که نظریه پـردازان مرحله ای معتقدند که افراد در همه ی فرهنگ ها و جوامع، زنجیره ی رشد یکسانی را طی می کنند اما نظریه پردازان معاصر موقعیت هایی را در نظر می گیرنـد که رشد را به صورت چندلایه و پیچیده شکل می دهند. در واقع موقعیت های شخصی و محیطی افراد، در کنار ساختار ژنتیکی و زیستی آنها، روی رشد آنها تأثیر می گذارد. مثلاً فردی که خجالتی است و از لحاظ ژنتیکی مستعد ترسو بودن است، در مقایسه با فردی که معاشرتی است و از برقراری روابط با دیگران ترسی ندارد، موقعیت های متفاوتی را تجربه می کند. لذا موقعیتهای متفاوت می تواند قابلیت های عقلانی، مهارتهای اجتماعی و احساسات متفاوتی را نسبت به خود و دیگران ایجاد کند.

یکی دیگر از مسائل مهمی که در روانشناسی رشد مطرح می شود، مسأله ی اهمیت «طبیعت و تربیت» است. منظور از طبیعت ویژگیهای زیستی و فطـری اسـت . منظور از تربیت، نیروهای محیطی، مادی و اجتماعی است . هرچند که همه ی نظریه پردازان، برای طبیعت و تربیت نقش هایی را در نظر می گیرنـد امـا از نظـر اهمیتـی که برای هر کدام قائل می شوند با هم متفاوتند. بعضی از آنها بر «ثبات» ویژگیهای افراد تأکید می کنند، لذا وراثت را عامل مهمتری تلقی مـی کننـد ، مـثلاً افـرادی که در یک ویژگی قوی هستند مثل توانایی های کلامـی ، اضـطراب یـا معاشـرتی بـودن، در سـنین بعـدی نیـز بـه همـین صـورت هـستند . بعـضی از آنهـا نیـز بـر «انعطاف پذیری» ویژگیهای افراد تأکید می کنند و در نتیجه محیط را نیز در شکل گیری الگوهای رفتاری افراد سهیم می دانند.

پژوهشگران جدید نمی پرسند که «وراثت مهمتر است یـا محـیط » بلکـه آنهـا مـی خواهنـد بداننـد کـه چگونه طبیعت و تربیت با کمک هم بر صفات و قابلیت فرد تأثیر می گذارند.

نظریه

روش پیوسته یا نا پیوسته

یک یا چند دوره رشد

تاثیر نسبی طبیعت و تربیت

دیدگاه روانکاوی

ناپیوسته: رشد روانی_جنسی و روانی_اجتماعی  بصورت مرحله ای صورت می گیرند.

یک دوره:فرض شده که مراحل همگانی هستند طبیعت و تربیت: تکانه های فطری از طریق تجربیات فرزند پروری هدایت و کنترل می شوند. تجربیات اولیه روند بعدی رشد را تعیین می کنند.
رفتار گرایی و نظریه یادگیری اجتماعی پیوسته: رشد افزایش رفتار های آموخته شده را شامل می شود. چند دوره ی احتمالی: رفتار هایی که تقویت و الگو برداری شده اند ممکن است از فردی به فرد دیگر تفاوت داشته باشند. تاکید بر تربیت: رشد حاصل شرطس سازی و سرمشق گیری است.تجربیات اولیه و بعدی اهمیت دارند.
نظریه شناختی رشدی

(پیاژه)

ناپیوسته: رشد شناختی بصورت مرحله ی صورت می گیرد. یک دوره: فرض شده که دوره ها همگانی هستند. طبیعت و تربیت: رشد زمانی روی می دهد که مغز رشد کند و کودکان از انگیزه ی فطری خود برای پی بردن به واقعیت در محیط تحریک کننده استفاده کنند.
پردازش اطلاعات پیوسته: کودکان و بزرگسالان به تدریج از نظر ادراک، توجه،حافظه و مهارت های حل مسئله بهبود می یابند. یک دوره: تغییراتی که مورد بررسی قرار گرفته اند اغلب یا تمام کودکان و بزرگسالان را مشخص می کنند.

طبیعت و تربیت: کودکان و بزرگسالان موجودات فعال و معقولی هستند که وقتی مغز رشد می کند شیوه تفکر خود را تغییر می دهند و با در خواست های محیط تازه رو به رو می شوند.

در نیمه ی اول قرن بیستم، تصور بر این بود که رشد در نوجوانی متوقف می شود. طبق این باورهـا، نوبـاوگی و کـودکی بـه صـورت «دوره هـای تغییـر شـکل سـریع »، بزرگسالی به صورت «فلات» و پیری به صورت «دوره ی افول» در نظر گرفته می شد. تغییر ماهیت جمعیت آمریکا، پژوهشگران را نسبت به این عقیده بیـدار کـرد کـه رشد به صورت مادام العمر است . در اثر بهبود تغذیه، بهداشت و دانش پزشکی، متوسط عمر در قرن بیستم بیشتر شده اسـت . در سـال ۱۹۰۰ متوسط عمر ۵۰ سال بوده است، اما امروز حدود ۷۷ سال است. افراد مسن نه تنها از نظر تعداد بیشتر شده اند بلکـه سـالم تـر و فعـال تـر نیـز گـشته انـد . آنهـا بـا پندارهای قالبی آدم منفعل و پژمرده ی سالهای قبل مبارزه می کنند. این مشاهدات، تغییر اساسی در برداشت از رشد انسانها را ایجاب می کند.

دیدگاه دیگری که در روانشناسی رشد وجود دارد، نگاه متداول تری به رشد دارد. این دیدگاه، «دیدگاه عمر» نام دارد و ۴ فرض در این دیدگاه مد نظر قرار می گیرد:

۱ـ رشد به صورت مادام العمر است: در هر دوره ی سنی، رویدادهایی رخ می دهد که هیچکدام از این رویدادها، از نظر تأثیری که بر زندگی فرد می گذارد، برتر از دیگری نیست. در هر دوره ی سنی تغییرات در سه زمینه ی جسمانی (اندازه، تناسب، ظاهر بدن و…)، شناختی (توانایی های عقلی، حافظه، استدلال، توجه، تخیل، خلاقیت و…) و اجتماعی (مهارتهای میان فردی، دوستیها، رفتار اخلاقی، ارتباطات هیجانی و…) اتفاق می افتد.

۲ـ رشد چند بعدی و چند جهتی است: چندبعدی بودن رشد به این معناست که فرد در جریان رشد و زندگی خود با فرصتها و درخواست های متفاوتی روبرو می شود که نیروهای مختلف زیستی، روانی و اجتماعی روی آن تأثیر می گذارند. چند جهتی بودن رشد به این معناست که در طول رشد فرد، در بعضی زمینه ها پیشرفت و در زمینه های دیگر افول به چشم می خورد. مثلاً ممکن است فرد انرژی خود را صرف اموری چون تسلط بر زبان و موسیقی بنماید و مهارت های دیگر را کنار بگذارد.

۳ـ رشد کاملا شکل پذیر است: به عبارت دیگر، افراد در طول رشد خود، انعطاف پذیرند و قابلیت تغییر را دارند. مثلاً کسی که تصمیم به درس خواندن در دوران جوانی گرفته است، می تواند در سن بالاتری ازدواج کند و برعکس. شواهد مربوط به شکل پذیری نشان می دهد که پیری آن گونه که اغلب تصور می شود «خانه خرابی» نیست، بلکه استعاره ی «پروانه» که دگرگونی و توانایی مستمر را می رساند، تصویر دقیقتری از تغییر در طول زمان ارائه می دهد. با این حال، هنگامی که توانایی و فرصت تغییر کاهش پیدا می کند، شکل پذیری رشد به تدریج کمتر می شود و این حالت در بین افراد بسیار متفاوت است.

۴ـ رشد به صورت چند موقعیتی است: موقعیت های مختلفی روی رشد افراد تأثیر می گذارند. طبق دیدگاه عمر، مسیرهای تغییر بسیار گوناگون هستند. چرا که رشد به صورت چند موقعیتی تحقق می یابد. این تغییرات را می توان در سه طبقه تأثیرات مربوط به سن، تأثیرات مربوط به تاریخ و تأثیرات غیر هنجاری سازمان داد، ولی همه ی آنها با هم عمل می کنند و به شیوه ی منحصر به فردی با هم آمیخته می شوند تا زندگی فرد را تشکیل دهند.
«تأثیرات مربوط به سن»، رویدادهایی هستند که قابل پیش بینی اند. مثلاً اغلب افراد بعد از ۱ سالگی راه می روند یا در ۱۲ الی ۱۴ سالگی به بلوغ جنسی می رسند. این رویدادها تحت تأثیر زیست شناسی هستند ولی سنت های اجتماعی نیز می توانند تأثیرات مربوط به سن را به بار آورند.

«تأثیرات مربوط به تاریخ» به رویدادهایی مثل جنگ، پیشرفت تکنولوژی، تغییر نگرش نسبت به اقلیت های قومی و غیره اشاره می کند. این رویدادها افرادی را که در زمان یکسانی زندگی می کنند، تحت تأثیر قرار می دهند. این رویدادها توضیح می دهند که چرا افرادی که در زمان یکسانی متولد می شوند ـ که اثر همدوره  نامیده می شود ـ در ویژگی هایی شباهت دارند که آنها را از کسانی که در مواقع دیگر متولد می شوند متمایز می کند.

«تأثیرات غیرهنجاری»، به رویدادهای غیر عادی اشاره می کند که از جدول زمانی رشد پیروی نمی کند و شامل اتفاقات مختلفی می شود که به صورتهای متفاوتی برای افراد اتفاق می افتند و قابل پیش بینی نیستند. اصطلاح هنجاری، یعنی معمولی یا متوسط. تأثیرات مربوط به سن و تاریخ، تأثیرات هنجاری هستند، زیرا هر یک بر تعداد زیادی از افراد به شیوه ی یکسان تأثیر می گذارند. اما تأثیرات غیرهنجاری رویدادهای غیر عادی هستند، چرا که فقط برای تعداد کمی از افراد اتفاق می افتند.

منبع: لورا برک ، روانشناسی رشد:از لقاح تا کودکی، ترجمه سید محمدی، نشر ارسباران.

جزوه موضوعات اساسی روانشناسی رشد

۳.۶ ۱۶ رای ها
رأی دهی به مقاله
* درود بر شما که با حمایت خود و دعوت دیگران به مطالعه این مطلب و دیگر مطالبم، به من انگیزه می دهید. لطفا در کامنت ها و مباحثات شرکت کنید و پرسشگر باشید. جهت مشاوره تلفنی یا حضوری با شماره ۰۹۳۵۵۷۵۸۳۵۸ در تلگرام یا ایمو هماهنگ نمایید. همچنین می توانید با شماره ۰۹۱۲۰۷۲۸۷۱۲ تماس بگیرید. *

6 نظر
بازخورد (Feedback) های اینلاین
مشاهده همه دیدگاه ها
فهیمه
۱۳۹۹/۰۱/۱۰ ۱۴:۵۷

با سلام و احترام
مطالب بسیار مفید است از لطف شما سپاسگزارم
چطورمیتونم از بقیه مطالب رشد لورابرک که شما توضیح دادیداستفاده کنم؟
متشکرم

سهیلا
۱۴۰۱/۰۲/۰۷ ۱۱:۰۹

سلام تز اینکه مطالب کتاب رو به صورت کاملا سازمان یافنه و قسمت قسمت جدا گونه گذاشتید بسیار ممنونم
مطالب کاملا و جامع ارائه شدن ممنونم🙏💐

Gisou
۱۴۰۱/۰۹/۰۲ ۱۳:۰۳

باسلام و درود بابت مطلبتون

مهین یزدانی زنوز
۱۴۰۲/۰۲/۱۰ ۱۶:۱۲

با سلام و احترام اینجانب دانشجوی رشته روانشناسی در مقطع دکترا، از مطالب مفید و مختصر و ارزشمند تان تشکر می کنم.