طرح های آزمایشی و شبه آزمایشی

انواع طرح های آزمایشی:

• الف) طرح های شبه آزمایشی که حداقل کنترل را اعمال می کنند.
• ب) طرح های آزمایشی که حداکثر کنترل را اعمال می کنند.
• ج) طرح های نیمه آزمایشی که کنترل آنها از طرح های شبه آزمایشی بیشتر است.

الف) طرح های شبه آزمایشی

۱- طرح پس آزمون برای یک گروه ، ۲. طرح پیش آزمون و پس آزمون برای یک گروه، ۳. طرح مقایسه گروه های ایستا . طرح های بالا ، به دلیل عدم توانایی در کنترل عوامل مهم و مؤثر در تحقیق ، شبه آزمایشی نامیده می شود. ناتوانی آنها در کنترل متغیرهای مزاحم به اندازه ای است که حتی ممکن است عوامل دیگری به غیر از متغیرهای مستقل و وابسته وارد تحقیق شوند و در نتیجه بر یافته های تحقیق تأثیر بگذارند.

۱-طرح پس آزمون با یک گروه ( مطالعه موردی تک ضربه ای )

در این طرح ابتدا یک گروه از آرمودنی ها در معرض متغیر مستقل قرار داده می شود. سپس تأثیر این متغیر بر متغیر وابسته مشاهده یا اندازه گیری می شود.

                   X                         T_۲                :   گروه آزمایش

            پس آزمون             متغیر مستقل              

طرح مزبور دارای معایب زیر است:

• ۱- هیچ گونه کنترلی در اجرای طرح اعمال نمی شود.
• ۲- امکان مقایسه به صورت مستقیم وجود ندارد.
• ۳- اشتباه اندازه گیری این طرح زیاد است. 
• ۴- به دلیل وجود اختلاف های فردی زیاد، حتی به کاربردن آزمون های استاندارد به جای گروه کنترل، مؤثرتر از تأثیر متغیر مستقل نخواهد بود.
• ۵- با استفاده از این طرح امکان دستیابی به یک نتیجۀ دقیق و قابل دفاع وجود ندارد.

۲-طرح پیش آزمون و پس آزمون با یک گروه

در این طرح متغیر وابسته ، قبل و بعد از اجرای متغیر مستقل اندازه گیری می شود.

           پس آزمون      متغیر مستقل       پیش آزمون

               T_۱                     X                      T_۲     :    گروه آزمایش

با توجه به شکل فوق مراحل اجرای طرح عبارت است از: ۱) اجرای پیش آزمون ، ۲) قراردادن آزمودنی ها در معرض متغیر مستقل  ۳) اجرای پس آزمون و مقایسه نتایج حاصل با استفاده از ابزار آماری مناسب.

عواملی که طرح مذکور قادر به کنترل آنها نیست عبارتند از:

رخدادهای هم زمان با اجرای تحقیق – رشد و پختگی روانی و جسمانی – نحوۀ اجرای پیش آزمون – وسایل اندازه گیری – بازگشت های ناشی از ابزار آماری به کار برده شده – افت آزمودنی .

بنابراین محقق نمی تواند مطمئن باشد که اختلاف مشاهده شده بین T1 و T2 فقط در اثر دخالت متغیر مستقل X حاصل گردیده است.

۳-طرح مقایسه گروه های ایستا

در این طرح دو گروه وجود دارد و مقایسۀ میان گروهی که در معرض متغیر مستقل قرار گرفته است و گروهی که متغیر مستقل بر آن اعمال نمی شود، صورت می گیرد. در این طرح انتخاب و جایگزینی آزمودنی ها به صورت تصادفی انجام نمی شود، بلکه ترکیب گروه هایی که در این طرح به کار می روند قبل از انجام تحقیق صورت گرفته است.

مراحل اجرای این طرح عبارت است از:

الف) انتخاب دو گروه (T1،T2)  ب ) اجرای متغیر مستقل X  ج) اندازه گیری تأثیر متغیر مستقل یا به عبارت دیگر، اجرای یک آزمون برای هر دو گروه در یک زمان.

        X               T1         :  گروه آزمایش

       T2               ___        :   گروه  گواه 

۴- طرح گروه گواه نامعادل

در این طرح، همانند طرح گروه های ایستا، پژوهشگر دخالتی در سازمان دهی گروه آزمایش و گواه ندارد و تنها تفاوت این طرح با طرح ایستا، در اندازه گیری متغیر وابسته در پیش آزمون است. به طور مثال، پژوهشگر دو کلاس را به عنوان گروه آزمایش و گواه تعیین می کند و پیش آزمون را بر هر دو گروه اجرا می کند.

ب) طرح های آزمایشی

• ۱- پیش آزمون و پس آزمون با گروه کنترل ( گروه گواه )
• ۲- پس آزمون با گروه کنترل
• ۳- چهار گروهی سولومُن
• ۴- طرح عاملی

طرح های آزمایشی ماهیتاً می توانند متغیرهای اعتبار درونی را کنترل کنند. اگر نتایج یک تحقیق را که در اثر متغیر مستقل حاصل شده اند ملاحظه کنیم، می توانیم مطمئن باشیم که نتایج به دست آمده صرفاً در اثر متغیر مستقل به دست آمده اند و اختلاف مشاهده شده تحت تأثیر متغیرهای مزاحمی نظیر رخدادهای هم زمان با انجام تحقیق، نحوۀ انتخاب آزمودنی ها ، ابزار اندازه گیری و متغیرهای مشتبه کننده دیگر نیست.

۱- طرح پیش آزمون و پس آزمون با گروه کنترل

طرح پیش آزمون و پس آزمون با گروه کنترل، از دو گروه آزمودنی تشکیل شده است که هر دو گروه دوبار مورد اندازه گیری قرار می گیرند. اندازه گیری اول با اجرای یک پیش آزمون و اندازه گیری دوم با یک پس آزمون انجام می گیرد. محقق برای تشکیل گروه ها با استفاده از روش نمونه گیری تصادفی ،نیمی از آزمودنی ها را در گروه اول و  نیمی دیگر را در گروه دوم جایگزین می کند.

طرح مورد بحث به دو طریق به کار برده می شود:

الف) یکی از دو گروه در معرض متغیر مورد آزمایش (متغیر مستقل) قرار می گیرد که آن را گروه آزمایش می نامند. گروه دیگر در معرض متغیر مستقل واقع نمی شود و برنامۀ همیشگی و قبلی خود را ادامه می دهد؛ به این یکی ، گروه کنترل می گویند.

ب) دو گروه در معرض سطوح مختلف یک متغیر مستقل- مانند دو روش مختلف یک برنامۀ آموزشی ، یا دو روش مشاوره و راهنمایی – قرار می گیرند . در چنین شرایطی گروه کنترل وجود ندارد. در این شیوه ، گروه ها را می توان به گروه های آزمایش ۱ و ۲ تقسیم بندی کرد.

                    پس آزمون     متغیر مستقل        پیش آزمون         انتخاب تصادفی     

گروه آزمایش  :     R                       T_۱                    X                    T_۲

گروه کنترل   :      R                       T_۱                                          T_۲     

در پژوهش هایی که محقق قصد مقایسه دو شکل مختلف از یک متغیر مستقل را دارد ، دیاگرام را به صورتی که درشکل زیر می بینید، در می آوریم.                 

گروه آزمایش شماره یک:  R                       T_۱                    X                    T_۲

گروه آزمایش شماره دو :  R                       T_۱                     Y                   T_۲

۲-طرح پس آزمون با گروه کنترل

طرح پس آزمون با گروه کنترل شبیه طرح پیش آزمون- پس آزمون با گروه کنترل است ، با این تفاوت که در این طرح پیش آزمون وجود ندارد. شکل زیر طرح مورد بحث را نشان می دهد:

گروه آزمایش :    R              X              T2

گروه کنترل  :     R                              T2

همان طور که در شکل می بینید، مراحل اجرای این طرح عبارت است از: ۱) انتخاب و جایگزینی تصادفی آزمودنی ها در گروه ها   ۲) اجرای متغیر مستقل  ۳)اندازه گیری تأثیر متغیر مستقل (اجرای پس آزمون) برای تمام آزمودنی ها تحت شرایط معین ، یکسان و هم زمان.

۳-طرح چهار گروهی سولومُن

تدوین طرح چهار گروهی سولومن، صرفاً به خاطر کنترل تحقیقاتی است که در آنها پیش آزمون موجب آگاهی آزمودنی ها در مورد متغیر مستقل (رفتار مورد آزمایش )می شود.

دیاگرام این طرح در شکل نشان داده شده است. همان گونه که در این دیاگرام مشاهده می شود، ۱) آزمودنی ها به صورت تصادفی در چهار گروه مختلف قرار داده شده اند، ۲) متغیر مستقل فقط برای دو گروه اجرا شده است، ۳) پیش آزمون برای یکی از گروه های آزمایش اجرا شده است، ۴) دو تا از گروه ها در معرض متغیر مستقل قرار گرفته اند، ۵) پیش آزمون فقط برای یکی از گروه های کنترل اجرا می شود، ۶) پس آزمون برای چهار گروه اجرا شده است.

      پس آزمون            متغیر مستقل         پیش آزمون           نمونه گیری تصادفی

               R                              T1                       X                     T2            : گروه آزمایش ۱ 

               R                                T3                      ___                   T4           : گروه کنترل ۱ 

               R                               ___                      X                     T5            : گروه آزمایش ۲

               R                                ___                     ___                   T6            : گروه کنترل ۲

۴- طرح های عاملی 

در این طرح ها هر یک از متغیرهای مستقل، عامل نامیده می شود و هر عامل ممکن است به سطوح یا طبقات مختلف تقسیم شوند. این طرح شامل طرح های تصادفی با محدودیت، طرح عاملی با جایگزینی کاملا تصادفی و طرح با اندازه گیری مکرر می شود.

تحلیل عاملی از جمله روشهای چند متغیره است که در آن متغیرهای مستقل و وابسته مطرح نیست، زیرا این روش جزء تکنیک‌های هم وابسته محسوب می‌گردد و کلیه متغیرها نسبت به هم وابسته‌اند. ﺗﺤﻠﻴﻞ عاملی ﻳﻜﻲ ﺍﺯ ﺭﻭﺵﻫﺎﻱ ﭘﻴﺸﺮﻓﺘﻪ ﺁﻣﺎﺭﻱ ﺍﺳﺖ که بر مبنای آن متغیرها به گونه‌ای دسته بندی می‌شوند که در نهایت به دو یا چند عامل که همان مجموعه متغیرها هستند، محدود می‌گردند.

رویکردهای تحلیل عاملی را می‌توان به دو دسته کلی تقسیم کرد:

• تحلیل عاملی اکتشافی (Exploratory Factor Analysis)
• تحلیل عاملی تاییدی (Confirmatory Factor Analysis)

ج) طرح های نیمه آزمایشی

طرح های نیمه آزمایشی ، طرح های نیمه کاملی از آزمایش واقعی هستند، این دسته از طرح ها توانایی کنترل برخی از ملاک های اعتبار درونی را دارند. گرچه کارایی آنها به اندازه کارایی طرح های آزمایشی نیست، ولی میزان توانایی آنها در کنترل متغیرها بیش از طرح های شبه آزمایشی است . این طرح ها در شرایطی به کار می روند که امکان استفاده از طرح های آزمایشی وجود نداشته باشد. استفاده از طرح های نیمه آزمایشی در علوم انسانی ضروری است.

۱-طرح گروه کنترل نابرابر

طرح گروه کنترل نابرابر مشتمل است بر دو گروه، که قبل و بعد از این که در معرض متغیر مستقل قرار بگیرند مقایسه می شوند. این طرح مشابه طرح پیش آزمون و پس آزمون با گروه کنترل است، با این تفاوت که در طرح حاضر انتخاب آزمودنی ها از جامعه و جایگزین شدن آنها در گروه ها به صورت تصادفی انجام نمی شوند.

شکل زیر نشان دهندۀ نمودار طرح گروه کنترل نابرابر است. همان گونه که در این شکل مشاهده می شود: ۱) دو گروه به کار برده می شوند.(در دیاگرام دو ردیف مشاهده می شود)، ۲) هر دو گروه قبل از اجرای متغیر مستقل ، مورد اندازه گیری یا مشاهده قرار می گیرند ، ۳) هر دو گروه بعد از اجرای متغیر مستقل اندازه گیری می شوند ( این عمل برای گروه ها ی آزمایش و کنترل در یک زمان معین صورت می پذیرد)، ۴) آزمودنی ها به صورت تصادفی در گروه ها جایگزین نشده اند، ۵) گروه های کنترل و آزمایش یکسان نیستند.

پیش آزمون                 متغیر مستقل                        پس آزمون

T2                                      X                                   T1

T2                                      ___                                T1

۲- طرح پیش آزمون و پس آزمون با نمونه های مجزا

طرح پیش آزمون – پس آزمون با نمونه های مجزا در شرایطی به کار می رود که پژوهشگر نتواند گروه ها را به صورت تصادفی در معرض متغیر مستقل قرار دهد. در این طرح پژوهشگر فقط می تواند به صورت تصادفی تعیین کند که کدام یک از گروه ها باید قبل یا بعد از اجرای متغیر مستقل اندازه گیری شود.

                               انتخاب تصادفی                   پیش آزمون            متغیر مستقل                پس آزمون 

                                       X                              T1                                R                                 ___

                                       T2                                  X                              ___                               R

۳-طرح های سری های زمانی

طرح های سری های زمانی ، طرح هایی هستند که در آنها مشاهده یا اندازه گیری های مکرر انجام می گیرند. این گونه طرح ها، روش های نیرومندی برای مطالعه در زمینه هایی از قبیل ارزشیابی کارایی متغیرهای برنامه ریزی شده مورد آزمایش یا حتی رفتارهای از پیش رخداده و برنامه ریزی نشده هستند.

الف) طرح های سری های زمانی با یک گروه

در طرح های سری های زمانی ، می توان اندازه گیری های مکرّری را قبل یا بعد از اجرای متغیر مستقل انجام داد.

T1    T2   T3   T4          X          T5   T6   T7  T8

ب) طرح های سری های زمانی چند گروهی

طرح های سری های زمانی چند گروهی شبیه طرح های سری های زمانی تک گروهی هستند، با این تفاوت که در این طرح ها بیش از دو گروه وجود دارد. این گروه ها یا به صورت طبیعی شکل گرفته اند یا آنها را به طریقی تشکیل داده اند. در این طرح ، مشاهده یا اندازه گیری را می توان با تکرار گروه انجام داد، به نحوی که از ابتدای اجرای طرح تا پایان آن ، گروه های معینی مشارکت داشته باشند.

۴- طرح های تک آزمودنی

• ۱-  طرح پایه ای AB : در این طرح ابتدا شرایط محیطی را به‌دقت اندازه‌گیری می‌کنیم و حالت اولیه شرایط محیطی(A) و رفتار آزمودنی را بررسی می‌کنیم، پس از آن عمل آزمایشی(B) اعمال می‌شود، در مرحله بعدی که “پیگیری” نام دارد، آزمودنی مجدداً اندازه‌گیری می‌شود. این طرح‌ها توانایی کنترل متغیرهای ناخواسته را ندارد و نتایج آن قابل تعمیم به سایر موقعیت‌ها و افراد نیست.
• ۲- طرح بازگشتی ABA : این طرح از ۳ مرحله تشکیل می‌شود: ۱- بررسی حالت اولیه ۲- اجرای عمل آزمایشی ۳- حذف عمل آزمایشی و تکرار حالت اولیه. دو مرحله اول مانند طرح AB است اما تفاوت در این است که در این طرح پس از مرحله ۲ حالت اولیه شرایط محیطی تکرار می‌شود تا معلوم شود تا چه اندازه حذف متغیر مستقل(عمل آزمایشی) در بروز متغیر وابسته دخالت داشته است.
• ۳- طرح چند خط پایه : در این طرح، چندین حالت اولیه در نظر گرفته می‌شود. در هر یک از حالت‌های اولیه یک فرد متفاوت یا شرایط محیطی متفاوت و یا رفتار متفاوت موردنظر قرار می‌گیرد. مثلا، حالت‌های اولیه سه آزمودنی مشاهده می‌شود، پس از آن عمل آزمایشی دربارهٔ یکی از این آزمودنی‌ها به اجرا درمی‌آید ولی دو آزمودنی دیگر در همان شرایط طبیعی اولیه باقی می‌مانند. اگر متغیر مستقل در آزمودنی اول موجب تغییرات مطلوبی شد، آزمایش درباره آزمودنی ۲ اعمال می‌شود، درحالی‌که آزمودنی ۳ در همان شرایط طبیعی باقی‌مانده است. چنان چه در این مورد هم تغییر مطلوبی ظاهر شد در مرحله بعد آزمودنی ۴ مورد عمل آزمایشی قرار می‌گیرد.

منابع : 

• روشهای تحقیق در روانشناسی و علوم تربیتی ، علی دلاور ، پیام نور .
• روش های تحقیق در علوم رفتاری ، زهره سرمدی و همکاران ، آگاه . 

* درود بر شما که با حمایت خود و دعوت دیگران به مطالعه این مطلب و دیگر مطالبم، به من انگیزه می دهید. لطفا در کامنت ها و مباحثات شرکت کنید و پرسشگر باشید. جهت مشاوره تلفنی یا حضوری با شماره ۰۹۳۵۵۷۵۸۳۵۸ در تلگرام یا ایمو هماهنگ نمایید. همچنین می توانید با شماره ۰۹۱۲۰۷۲۸۷۱۲ تماس بگیرید. *