تفکر نرمال و یا بهنجار عبارتست از جریان معطوف به هدف، عقاید، رمزها و تداعی ها که در مواجهه با یک مسئله آغاز شده و به نتیجه ای متکی به واقعیت منتهی می گردد. تفکر هدفمند است و پیوستگی میان تداعی ها در آن تا زمانی که به راه حل مسئله منتهی گردد ادامه دارد. بعنوان مثال زمانیکه یک وسیله ی برقی را به برق متصل و روشن می کنیم اما کار نمی کند در اینجا تفکر با  تعریفی که گفتیم شروع خواهد شد و تا رسیدن به حل مسئله ادامه پیدا می کند. این نوع طرز تفکر را استدلال (reasoning) یا تعقل نیز می نامند.

در نوع دیگری از تفکر یعنی تفکر بی هدف و غیر استدلالی، تداعی ها تصادفی بوده و ربط زیادی به یکدیگر ندارند. مثل تداعی آزاد (free association) که در آن فرد به ابراز هر فکری که به ذهنش می رسد تشویق می شود. بنابراین در تعریف کلی تر از تفکر می توان آن را شامل کلیه فعالیت های ذهنی گسترده ای چون به یاد آوردن چیزی، خیال های واهی، تداعی آزاد، تخیلات و رؤیاهای زمان بیداری و استدلال و حل مسئله توصیف نمود.

۴ نوع اختلال در تفکر:

1. اختلال در نوع تفکر
2. اختلال در فرم تفکر 
3. اختلال در جریان تفکر
4. اختلال در محتوای تفکر

اختلال در نوع تفکر

به طور کلی دو حالت تفکر انتزاعی (abstract) و تفکر انضمامی (concrete) را می شود مطرح کرد . تفکر انسان بالغ و بزرگسال از نوع تفکر انتزاعی است، درحالیکه تفکر کودکان تفکر انضمامی(عینی) است. در برخی از بیماریها مانند سایکوزهای عضوی و زوال عقل، جنون(dementia) افراد بزرگسال مانند عقب مانده های ذهنی یا کودکان دوباره به تفکر عینی بر می گردند.

بهترین راه معاینه اینگونه بیماران بیان ضرب المثل هاست که وقتی از بیمار خواسته می شود درباره ی آن توضیح دهند، قادر به انجام آن نخواهند بود. همچنین این افراد در آزمون های طبقه بندی (sorting test) و تشابهات نیز ضعیف عمل می کنند. مثل: پشه، فیل و درخت از چه نظر به هم شبیه هستند.

قدرت تعبیر ضرب المثل یکی از خصوصیات تفکر انتزاعی است. برای تعبیر ضرب المثل شخص باید اطلاعات عمومی کافی داشته و قدرت انطباق این معلومات را در موقعیت نا آشنا دارا باشد. مثلا تعبیر ضرب المثل “کسی که در حال غرق شدن است به سوی پر کاهی هم دست دراز می کند ” چیزی در این ردیف ها خواهد بود : “کسی که توی درد سر افتاده است می کوشد به هر نحوی شده از آن بیرون آید”

کسی که قادر به تفکر انتزاعی نیست ٬ حداکثر قادر به معنی کردن چنین ضرب المثلی خواهد بود ٬ بدون اینکه قدرت تعمیم دادن آن را داشته باشد توجهش را بر روی معنای واقعی کلمات ضرب المثل متمرکز خواهد ساخت . بعنوان مثال بیمار اسکیزوفرنیک در تعبیر ضرب المثل “آنکه در خانه شیشه ای زندگی می کند نباید سنگ پرتاب کند “گفت “خوب معلوم است برای اینکه سنگ شیشه را می شکند ” چنین جوابی پاسخ غیر انتزاعی است .

اختلال در فرم تفکر

دو حالت تفکر غیر منطقی (dereistic) و تفکر اوتیستیک (autistic) از اختلالات فرم تفکر به حساب می آید. در تفکر غیر منطقی خصوصیت عمده اینست که ارتباط با واقعیت وجود ندارد. در تفکر اوتیستیک موضوع تفکر بیش از حد خصوصی و مربوط به دنیای خود فرد، اشتغالات ذهنی، خیال ها، توهم ها و هذیان های او هستند که بعد از قطع رابطه با واقعیت پدید می آیند. در واقع این نوع تفکر با عوامل ناخوداگاه هدایت می شوند تا دنیای خارج.

زمینه اوتیستیک بعنوان یک صفت شخصیتی ممکن است در افراد خجول و درونگرا و منزوی مشاهده شود. شدیدترین فرم آن هم یکی از علایم اولیه اسکیزوفرنی است. فکر اوتیستیک ندرتا تبدیل به عمل می گردد.

اختلال در جریان تفکر

مربوط می شود به سرعت تفکر و به عبارت دیگر در اینجا بیان و جریان افکار بصورت غیر عادی است، هرچند ممکن است محتوی غیر عادی نباشد. مهمترین انواع آن عبارتند از :

۱-پرش افکار (flight of ideas ) : در این حالت موضوع گفتار بیمار ناپایدار است و انحراف های سریع و زیادی در آن دیده می شود یا جریان تداعی ها سریع است. در این حالت هر چیزی که وارد ذهن یا میدان دید فرد شود جریان فکر او را عوض می کند. آنقدر پرش از موضوعی به موضوع دیگر سریع است که درک هر گونه معنی و مفهوم کلی از صحبت بیمار مشکل می شود و در سوال از بیمار هیچگاه بیمار با صحبت های خود ما را به جواب نمی رساند. این حالت در بیماری مانیا دیده می شود .

۲-فشار تکلم  (pressure of speech) : این حالت که در مکالمات معمولی نیز گاهی به شکل خفیف دیده می شود، افزایش میزان تکلم خودانگیخته، گفتار سریع با صدای بلند و شتاب‌یافته، که در مانیا، اسکیزوفرنی و اختلالات شناختی رخ می‌دهند. فشار تکلم عبارتست از یک نوع پرگویی و وراجی که در آن بیمار مجال تداخل به موقع را از شنونده می گیرد. این اختلال در بعضی از اختلالات نوروتیک و در صرع لوب تمپورال دیده می شود، این حالت را لوگوریا (logorrhea) نیز می گویند .

۳-کندی تفکر (retarded thinking) :بر عکس حالت تفکر سریع می باشد، در اینجا تداعی ها اندک و جریان آن کند است ، بیمار اظهار می کند، مدتها فکری به مغزم نمی رسد و در این حالت فرد مبتلا هیچ گاه آغاز کننده ی تکلم نیست ، سئوال نمی کند و جواب سئوال ها را  با مکث زیاد و به صورت کوتاه می دهد. تشدید این حالت به گنگی و لالی ( mutism ) منجر می شود که در افسردگی و اسکیزوفرنی شایع است .

۴-حاشیه پردازی (circumstantiality) : در این حالت بیمار پاسخ سئوالات را با شرح جزئیات نامربوط و غیر ضروری آن می دهد. بنظر بیمار همه چیز مهم است بنابراین معاینه کنندگان را خسته می کنند اما بالاخره جواب را می دهند ، در اختلالاتی مثل صرع ، اضطراب و وسواس دیده می شود .

۵-تکرار یا درجا زدن (perseveration) : عبارت است از تکرار بیمارگونه یک فکر واحد، از نظر بالینی که با ثابت ماندن بر روی چند کلمه یا فکر یا عبارت مشخص می شود. در ضایعات عضوی مغز بیش از همه دیده می شود ، معمولا بیمار در آغاز مکالمه به خوبی پاسخ می دهد اما در ادامه همان عبارات و کلمات اولیه را تکرار می کند .

۶-تفکر بی ربط (incoherence) : در اینجا سخنان بیمار ساخت دستوری صحیحی ندارد و یک حالت شبیه سالاد کلمات (word salad) در آن وجود دارد. می توان گفت کلام بیمار از یک سری کلمات مجزا و بدون ارتباط با یکدیگر تشکیل شده است. معمولاً در اختلال اسکیزوفرنی دیده می‌شود.

۷-تداعی صوتی (clang of association) : در اینجا کلمات هماهنگ که معنی  متفاوتی دارند منجر به جریان افکار تازه ای می شود مثلا گاهی باشنیدن کلمه ی الاغ شروع به صحبت از اتاق می کند و یا باشنیدن کلمه ی خیابان از بیابان صحبت می کند .

۸-انسداد تفکر یا وقفه (blocking) : که عبارت است از قطع ناگهانی جریان تکلم یا تفکر و بعد که شروع به صحبت می کند از موضوع جدیدی صحبت می کند .

۹-واژه سازی (neologism) : عبارت است از ابداع کلمات تازه با ترکیب چند کلمه مختلف که برای بیمار معنای خاصی دارد. اغلب در اسکیزوفرنی مشاهده می‌شود. مثلا بیماری در حین صحبت های خود وقتی کلمه مناسبی برای بیان منظور خود پیدا نکرد می گوید سخت خواب یا نقطه پلو؛ اولی را زمانی که می خواهد از جای خواب نامناسب خود بگوید بکار می برد و دومی را به جای عدس پلو .

۱۰-مکرر گویی مرضی (verbigeration) : مکرر گویی مرضی تکرار ریتمیک چند کلمه و یا جمله ی خاص است.

۱۱-تفکر پارالوژیک (paralogia thinking) : استدلال اشتباهی و غیر منطقی است که در آن روابط اصولی از بین رفته است. نتایجی که بیمار از فکرش می گذرد نه تنها غیر منطقی است بلکه اغلب بدون مفهوم کلی است. مثل : “احساس می کنم بیماری اسکیزوفرنی دارم چون در کودکی شکلات کافی نخورده ام ” یا ” خوابم می آید پس خواهش می کنم به من درس موسیقی بدهید “

۱۲- تفکر با رنگ فلسفی : نوعی اختلال تفکر است که با میل به بحث های بی حاصل پر کلمه ولی کم محتوا مشخص می شود.

۱۳- تفکر سحر آمیز : نوعی تفکر است که در آن شخص تصور می کند افکار٬ کلام ها ٬ عبارات ٬ تداعیها و حالات خاص بطریقی معجزه آسا می توانند برخی از آرزوها را برآورده کرده یا شیاطین را دور سازند.

۱۴- تفکر جانبی : اختلالی در تداعی که در بیماران اسکیزوفرنیک دیده می شود و در آن بیمار چنان در تداعی های فرعی بی اهمیت گم می شود که پدید آمدن سلسله ای منظم از تداعی ها را غیر ممکن می سازد.

۱۵- چند پارگی تفکر : نوعی اختلال در تداعی که خاص بیماری اسکیزوفرنی است و در آن مفاهیم بنیادی مثل : “پدر ” یا ” مادر ” چنان با ابهام همراه هستند که بیمار را از رسیدن به نظر یا اقدامی قاطع باز می دارد .

۱۶-تفکر مماسی (tangentiality) : ناتوانی برای ایجاد تداعی های هدفدار در تفکر ؛ بیمار در صحبت هایش از نقطه مبداء به نقطه ی مقصد نمی رسد.

۱۷- اکولالیا : افراد مبتلا به اکولالیا (echolalia) یا گفتار تکرار شونده، سر و صدا و عباراتی را که می شنوند تکرار می کنند. کسی که دارای اکولالیا باشد فقط قادر است یک سوال را به جای پاسخ دادن به آن تکرار کند. در بسیاری از موارد، اکولالیا تلاشی برای برقراری ارتباط، یادگیری زبان یا تمرین زبان است. افراد مبتلا به اکولالیا صداها، کلمات و عباراتی را که می شنوند تکرار می کنند، گاهی اوقات بدون اینکه قصد انتقال معنی را داشته باشند. اکولالیا (تکرار طوطی وار) اغلب یک علامت اوتیسم است، اما ممکن است به دلیل تعدادی از مسائل دیگر نیز ایجاد شود مانند آپراکسی گفتار و آفازی. بزرگسالانی که از فراموشی یا ضربه صرع رنج می برند نیز ممکن است اکولالیا را تجربه کنند زیرا درتلاشند تا توانایی گفتاری خود را باز بیابند.

اختلال در محتوای تفکر

مهمترین آن هذیان (delusion) است که عبارتست از عقیده ی غلطی که در بیمار  وجود دارد و او شدیدا به آن معتقد است. این عقیده با واقعیتهای مربوط به بیمار و جامعه ی او مطابقت ندارد. هذیان عقیده باطلی است که با منطق قابل اصلاح نبوده و اعضاء دیگر، گروهی که شخص متعلق به آن است در آن عقیده شریک نیستند. وقتی زندگی واقعی چیزی را که دلخواه شخص است دریغ می دارد هذیان و خیالپردازی بکار گرفته می شود تا امکان مدارا با مسائل و مشکلات و فشارهای روحی فراهم گردد .

هذیان در انواع مختلف سایکوز ها دیده می شود. ریشه ی آن را بایستی در محرومیتها ٬ امید های بر باد رفته و امثال آن و سایر موقعیتهایی که مستلزم دفاع در مقابل اضطراب بوده اند جستجو کرد. در بسیاری از موارد باورهای غلط یا هذیان سبب آرامش بیشتر فرد می شود اما به قیمت گران، قطع ارتباط با واقعیت. در همین راستا لینگ (laing) می گوید : اسکیزوفرنی بیماری نیست بلکه راه حل زیرکانه ای است که شخص برای زیستن در محیط غیر قابل زیست برای خود برگزیده است.

ریشه روانی هذیان های بیمار اسکیزوفرنیک ، برخلاف هذیانهای بیمار مبتلا به مانی همیشه چندان آشکار نیست. تفکر اوتیستیک سبب می شود که بیمار در خیالپردازی ها و هذیان های خود به نتایج غریبی دست یابد و منطق اختصاصی او باعث می شود که در هذیانهای خود بین چیزهائی که هیچگونه ارتباطی باهم ندارند رابطه پیدا کند .                               

تفاوت هذیان با خیالپردازی یا اشتباهات عادی انسان (مثل بدبینی نسبت به دیگران) عبارت است از :

• ۱-هذیان همیشه علامتی از بیماری روانی است .
• ۲-شخص اعتقاد حتمی به واقعی بودن این عقاید دارد .
• ۳-عقاید هذیانی برای فرد اهمیت فوق العاده ای دارد و تمام رفتار و اعمال او را تحت تاثیر قرار می دهد .
• ۴-عقاید هذیانی را نمی توان با بحث و استدلال اصلاح کرد .

منبع : نشانه شناسی بیماری های روانی / نصرت اله پورافکاری / انتشارات ازاده 

* درود بر شما که با حمایت خود و دعوت دیگران به مطالعه این مطلب و دیگر مطالبم، به من انگیزه می دهید. لطفا در کامنت ها و مباحثات شرکت کنید و پرسشگر باشید. جهت مشاوره تلفنی یا حضوری با شماره ۰۹۳۵۵۷۵۸۳۵۸ در تلگرام یا ایمو هماهنگ نمایید. همچنین می توانید با شماره ۰۹۱۲۰۷۲۸۷۱۲ تماس بگیرید. *