واقعیت درمانی به صورتی که گلاسر شرح داده است، بر نظریه انتخاب استوار است. واقعیت درمانگران معتقدند که مشکل اساسی اغلب درمانجویان یکی است، آنها یا درگیر رابطه ای ناخوشایند یا فاقد چیزی هستند که بتوان آن را رابطه نامید. بیشتر مشکلات درمانجویان از ناتوانی آنها در برقرار کردن رابطه، صمیمی شدن با دیگران یا برقراری رابطه ای رضایت بخش با حداقل یک نفر در زندگی آنها ناشی می شود. نظریه انتخاب توضیح می دهد که چگونه رفتار کنیم تا روابط بهتری داشته باشیم.

درمانگر، درمانجویان را به سمت رابطه رضایت بخش هدایت کرده و به آنها می آموزد چگونه رفتار کنند که از رفتار کردن فعلی آنها مؤثرتر باشد، هر چه درمانجویان بیشتر بتوانند با دیگران رابطه برقرار کنند، به احتمال بیشتری خشنودی را تجربه خواهند کرد. واقعیت درمانگران معتقدند که درمانجویان رفتارهای خود را به عنوان راهی برای حل ناکامی ناشی از رابطه ای ناخوشایند انتخاب کرده اند.

بنظر گلاسر به جز در مواقعی که برای مقاصد بیمه ضروری باشد، نباید به درمانجویان برچسب تشخیصی زده شود. برچسب زدن به رفتار بی ثمر به عنوان بیماری روانی، دقیق نیست. وی معتقد است که بیماری روانی، اختلالاتی مثل آلزایمر، صرع و عفونت های مغزی اند، اختلال هایی که با آسیب مغزی ملموس ارتباط دارند.

درمان عمدتا به این صورت اجرا می شود که به درمانجویان یاد می دهند هنگام تعامل کردن با افرادی که در زندگی به آنها نیاز دارند، انتخاب های موثرتری کنند. گلاسر معتقد است که درمانگر باید رابطه رضایت بخشی با درمانجویان برقرار کند، وقتی این رابطه برقرار شد، مهارت درمانگر به عنوان معلم خیلی مهم می شود. واقعیت درمانی در مشاوره، مدد کاری، مداخله در بحران، مدیریت نهادی و پیشرفت جامعه کاربرد دارد.

برداشت از ماهیت انسان :

نظریه انتخاب اعلام می دارد که ما بصورت لوح سفید به دنیا نیامده ایم که منتظر بمانیم تا نیروهای دنیای پیرامون ما را بصورت بیرونی با انگیزه کنند؛ بلکه ما با پنج نیاز که بصورت ژنتیکی رمزگذاری شده اند به دنیا می آییم. این نیازها ما را در زندگی بر انگیخته می کنند. این نیازها عبارت است از:

1. بقا
2. عشق و تعلق پذیری
3. قدرت یا پیشرفت
4. آزادی یا استقلال
5. تفریح

هر یک از ما از تمام این نیازها برخورداریم ولی نیرومندی آنها تفاوت دارد. برای مثال همگی به عشق و تعلق پذیری نیاز داریم ولی برخی بیشتر از دیگران به عشق و محبت نیاز دارند. گلاسر(۲۰۰۰) معتقد است که نیاز به محبت کردن و متعلق بودن، نیاز نخستین است، زیرا ما برای ارضا کردن سایر نیازها به افراد محتاجیم. در ضمن ارضا کردن این نیاز از همه دشوارتر است، زیرا باید فرد یاری بخشی داشته باشیم تا به ما کمک کند این نیاز را برآورده کنیم.

وقتی که احساس بد می کنیم، یک یا چند تا از این ۵ نیاز ارضا نشده اند. واقعیت درمانگران نظریه انتخاب را به درمانجویان می آموزند تا آنها بتوانند نیاز ناکام شده را تشخیص داده و بکوشند آن را ارضا کنند. وقتی که درمانجویان در این کار موفق می شوند، با احساس های خوب تقویت می شوند.

نظریه انتخاب توضیح می دهد که ما نیازهای خود را مستقیما ارضا نمی کنیم. آنچه ما انجام می دهیم (که مدت کوتاهی بعد از تولد آغاز می شود و در طول زندگی ما ادامه می یابد) این است که هر کاری را که انجام می دهیم و باعث می شود احساس خیلی خوبی کنیم، حفظ می نماییم. ما این دانش را در محل خاصی از مغزمان ذخیره می کنیم که دنیای کیفی ما نامیده می شود. این دنیای کیفی در کانون زندگی ما قرار دارد، دنیایی که دوست داریم در آن زندگی کنیم(مدینه فاضله). این دنیا کاملا بر مبنای نیازهای ما استوار است، ولی بر خلاف نیازها، خیلی اختصاصی است

دنیای کیفی ما شبیه آلبوم عکس است. امکان دارد برخی از عکس ها تار باشند که درمانگر به درمانجو کمک می کند تا آنها را روشن کند. عکس ها برای اغلب افراد بصورت اولویت وجود دارند ولی امکان دارد درمانجویان نتوانند اولویت آنها را تشخیص دهند. وظیفه درمانگر این است که به درمانجویان در اولویت بخشیدن به خواسته های آنها کمک کرده و مشخص کند کدام یک برای آنها از همه مهمتر است.

انسان ها مهمترین عنصر دنیای کیفی ما و کسانی هستند که بیش از همه دوست داریم با آنها ارتباط داشته باشیم. کسانی که تحت درمان قرار می گیرند عموما هیچ کسی را در دنیای کیفی خود ندارند یا غالبا کسی را در دنیای کیفی خود دارند که نمی توانند بصورت رضایت بخشی با او ارتباط برقرار کنند. برای اینکه درمان شانس موفقیت داشته باشد، درمانگر باید آدم مهربانی باشد تا درمانجویان بخواهند او را به دنیای کیفی خود راه دهند. هنر درمان وارد شدن به دنیای کیفی درمانجویان است. درمانجویان از همین رابطه با درمانگر است که یاد می گیرند چگونه با افرادی که به آنها نیاز دارند صمیمی شوند.

توجیه رفتار توسط نظریه انتخاب :

 نظریه انتخاب توضیح می دهد که تمام کارهایی که ما از لحظه تولد تا مرگ انجام می دهیم با چند مورد استثنا، انتخاب شده هستند. همیشه هر رفتار کامل نهایت تلاش ما برای بدست آوردن چیزی است که می خواهیم با آن نیازهای خود را ارضا کنیم.

رفتار کامل به ما می آموزد که تمام رفتارها از چهار عنصر جدا نشدنی تشکیل می شوند :

1. عمل کردن
2. فکر کردن
3. احساس کردن
4. فیزیولوژی

رفتار کامل با تمام اعمال، افکار و احساس های ما همراه هستند. رفتار هدفمند است زیرا برای نزدیک کردن اختلاف بین چیزی که می خواهیم و چیزی که تصور می کنیم به دست خواهیم آورد ترتیب می یابد. رفتارهای خاص همیشه از این اختلاف بوجود می آیند. رفتارها از درون سرچشمه می گیرند، بنابراین ما سرنوشت خود را انتخاب می کنیم.

گلاسر می گوید وقتی از افسرده بودن، سردرد داشتن، عصبانی بودن، یا مضطرب بودن صحبت می شود به بی اختیاری و فقدان مسئولیت شخصی اشاره دارد که دقیق نیست. دقیق تر این است که اینها را بخشی از رفتارهای کامل در نظر گرفته و از افعال افسرده کننده، سردردآور، عصبانی کننده، و مضطرب کننده برای توصیف آنها استفاده شود. دقیق تر آن است که افراد بصورت افسرده کننده یا عصبانی کننده خودشان در نظر گرفته شوند نه اینکه افسرده یا عصبانی شده اند. وقتی که افراد با پرورش دادن رفتارهای عذاب آور، فلاکت را انتخاب می کنند، علت این است که اینها بهترین رفتارهایی هستند که در آن لحظه توانسته اند ابداع کنند و این رفتار معمولا آن چیزی را که آنها می خواهند برایشان به دست خواهد آورد.

ویژگی های واقعیت درمانی:

واقعیت درمانی امروزی سریعا روی رابطه ناخوشایند یا فقدان رابطه تمرکز دارد، که معمولا علت مشکلات درمانجویان است. وقتی که درمانجویان شکایت می کنند که دیگران باعث رنج آنها شده اند، درمانگر خود را درگیر یافتن تقصیر نمی کند. واقعیت درمانی روی آنچه که درمانجویان می توانند در روابط کنترل کنند، تمرکز می کند. نظریه انتخاب به درمانجویان می آموزد که صحبت کردن از چیزی که آنها نتوانند کنترل کنند بی معنی است.

اصل بینادی نظریه انتخاب این است: تنها فردی را که شما می توانید کنترل کنید خودتان است. درمانگر نباید برای مدت طولانی به شکایت کردن، سرزنش کردن و انتقاد کردن مراجع گوش دهد.

برخی از ویژگی های اساسی واقعیت درمانی عبارتند از:

۱- تأکید بر انتخاب و مسئولیت :

اگر ما تمام کارهایی که انجام می دهیم انتخاب کنیم، پس باید مسئول آنچه که انتخاب می کنیم باشیم. این بدان معنی نیست که باید سرزنش یا تنبیه شویم، مگر اینکه قانون را نقض کرده باشیم، بلکه به این معنی است که درمانگر هرگز نباید این واقعیت را نادیده بگیرد که درمانجویان در قبال آنچه که انجام می دهند مسئولیت دارند. نظریه انتخاب روی مسئولیت انتخاب کردن تمرکز دارد.                           

واقعیت درمانگران طوری با افراد برخورد می کنند، انگار که آنها حق انتخاب دارند. برای مثال درگیر بودن در فعالیت های معنی دار، مانند کار، روش خوبی برای جلب احترام دیگران است؛ کار می تواند به آنها کمک کند، نیاز به قدرت را برآورده سازند. اگر بزرگسالان به شکل هایی از فعالیت معنی دار نپردازند، به سختی می توانند نسبت به خود احساس خوبی داشته باشند.

۲- رد کردن انتقال :

واقعیت درمانگران سعی می کنند در کار حرفه ای خویش، خودشان باشند. گلاسر معتقد است که انتقال راهی است برای اینکه درمانگر و درمانجو از خودشان بودن اجتناب کنند و آنچه را که در زمان حال انجام می دهند، نپذیرند. فرض کنید درمانجو ادعا کند که من شما را مانند پدر یا مادرم می بینم و به همین دلیل است که اینگونه رفتار می کنم. واقعیت درمانگر در چنین شرایطی صریحا و قاطعانه می گوید: من پدر، مادر یا هر کس دیگر شما نیستم، بلکه خودم هستم.

۳- حفظ کردن درمان در زمان حال :

برخی درمانجویان که برای مشاوره مراجعه می کنند متقاعد شده اند که مشکلات آنها در گذشته شروع شده و باید برای کمک کردن به آنها به گذشته توجه شود. گلاسر قبول دارد که ما نتیجه گذشته خویش هستیم ولی معتقد است که ما قربانی گذشته خود نیستیم مگر اینکه چنین انتخاب کرده باشیم. گلاسر معتقد است که هر اشتباهی که در گذشته صورت گرفته، به زمان حال ارتباطی ندارد، ما فقط می توانیم نیازهای خود را در زمان حال ارضا کنیم.

واقعیت درمانگر گذشته را کاملا رد نمی کند، اگر درمانجو درباره موفقیت های گذشته یا روابط خوب در گذشته صحبت کند، درمانگر گوش می کند، زیرا این تجربیات ممکن است در زمان حال تکرار شوند. در مورد شکست های گذشته، درمانگران به درمانجویان می گویند: آنچه که اتفاق افتاده، تمام شده و نمی توان آن را تغییر داد. هر چه بیشتر وقت خود را صرف توجه کردن به گذشته کنیم، از توجه به آینده اجتناب می کنیم.

۴- اجتناب از تمرکز روی نشانه ها :

در درمان سنتی با پرسیدن از درمانجویان که چه احساسی دارند و چرا وسواس یا فوبی دارند، وقت خیلی زیادی صرف تمرکز روی نشانه ها می شود. تمرکز روی گذشته از درمانجویان در برابر روبرو شدن با واقعیت روابط ناخوشایند زمان حال محافظت می کند و تمرکز روی نشانه ها نیز همین کار را می کند. گلاسر معتقد است افرادی که نشانه هایی دارند تصور می کنند که اگر فقط بتوانند از نشانه ها رهایی یابند به خشنودی دست خواهند یافت. آنها از پذیرفتن این واقعیت اکراه دارند که رنج بردن آنها ناشی از رفتار کاملی است که خودشان انتخاب کرده اند.

پرداختن طولانی به گذشته یا کاوش کردن نشانه ها به درمان طولانی منجر می شوند. خلاص شدن از این دو سد راه درمان و تمرکز روی مشکلات زمان حال می تواند درمان را به نحو قابل ملاحظه ای کوتاه کند.

۵- به چالش طلبیدن دیدگاه های سنتی درباره بیماری روانی :

گلاسر به افراد هشدار می دهد که در مورد روانپزشکی احتیاط کنند، زیرا می تواند برای سلامت جسمانی و روانی فرد پرمخاطره باشد. او از روانپزشکی به خاطر اتکاء زیاد بر DSM برای تشخیص و درمان انتقاد می کند. روانپزشکان به افرادی که نشانه های اضطراب و افسردگی را بروز می دهند اغلب می گویند که بیماری آنها ناشی از عدم تعادل در شیمی مغز آنهاست. این روانپزشکان با تجویز کردن داروهای روانپزشکی با افرادی که به نظر آنها دچار انواع بیماری روانی هستند برخورد می کنند.

گلاسر اعتراف می کند که صرف نظر از اینکه نشانه های مشکل روانی چقدر شدید بوده اند، هرگز داروی های اعصاب و روان برای درمانجویان تجویز نکرده است. او تأکید دارد که داروهای روانپزشکی عوارض جانبی جسمانی و روانی دارند. واقعیت درمانی دیدگاه پذیرفته شده سنتی درباره بیماری روانی به وسیله استفاده از دارو را به چالش طلبیده است.

منبع: جرالد کری، نظریه و کاربست مشاوره و روان درمانی، مترجم: یحیی سید محمدی، نشر ارسباران

* درود بر شما که با حمایت خود و دعوت دیگران به مطالعه این مطلب و دیگر مطالبم، به من انگیزه می دهید. لطفا در کامنت ها و مباحثات شرکت کنید و پرسشگر باشید. جهت مشاوره تلفنی یا حضوری با شماره ۰۹۳۵۵۷۵۸۳۵۸ در تلگرام یا ایمو هماهنگ نمایید. همچنین می توانید با شماره ۰۹۱۲۰۷۲۸۷۱۲ تماس بگیرید. *