فرض کنید بخواهیم با استفاده از شرطی‌سازی عامل، نوعی شیرین‌کاری به‌سگ بیاموزیم، مثلاً به‌ او یاد بدهیم که با دماغ خود تکمه زنگی را فشار دهد. برای این‌کار نمی‌شود صبر کرد تا سگ این کار را کاملا درست انجام دهد و بعد او را تقویت نمود، زیرا چنین کاری در عمل غیرممکن است. رفتارهای تازه را باید با استفاده از نوسان‌های طبیعی اعمال حیوان شرطی کرد. برای اینکه سگی یاد بگیرد با دماغش تکمه زنگی را فشار دهد، می‌توان ابتدا هر زمان که سگ به‌ حوالی تکمه نزدیک می‌شود، با غذا او را تقویت نمود. این روش که طی آن آزمایشگر فقط نوسان‌های جزئی رفتار را در جهت مورد نظر تقویت می‌کند، شکل دهی به رفتار (Behavior Shaping) نامیده می‌شود.

در روش شکل‌دهی به رفتار ، رفتارهای کوچک و ساده که به رفتار نهایی نزدیک هستند، تقویت می‌شوند تا فرد به تدریج به رفتار مطلوب برسد.

در روش شکل دهی، جزئی از رفتار موجود انتخاب می شود و به تدریج این جزء رفتاری تغییر شکل می یابد، تا به رفتار کامل که مورد نظر است، تبدیل شود. به عبارت دیگر، یک جزء ساده رفتار به تدریج کامل و کامل تر می شود تا اینکه سرانجام رفتار پیچیده مورد نظر حاصل آید. برای مثال، اگر بخواهید یک کودک را به تمیز کردن اتاقش عادت دهید، می‌توانید ابتدا او را برای جمع کردن اسباب‌بازی‌هایش تشویق کنید. سپس، وقتی این کار را به خوبی انجام داد، او را برای مرتب کردن تختش تشویق کنید و به همین ترتیب ادامه دهید تا او به تمیز کردن کل اتاق عادت کند.

روش شکل دهی رفتار بر فن تقویت تفکیکی(افتراقی) استوار است.

روش شکل دهی یک رفتار تازه، با پاسخی آغاز می شود که از پیش در خزانه رفتار فرد وجود داشته و مستلزم تقویت تفکیکی(افتراقی) تغییرات کوچک آن پاسخ در جهت رفتار نهایی است که سرانجام به آن رفتار می انجامد. مثلا جهت شکل دهی رفتار دایره کشیدن، کوچکترین خطی که نشان دهنده انحنا باشد تقویت شده ولی پاسخ های دیگر را که هیچ شباهتی به دایره ندارد، تقویت نمی کنیم ؛ در مرحله بعد تنها شکل هایی که یک خط منحنی بسته را تشکیل می دهد، تقویت می کنیم و باز هم از تقویت پاسخ های نامربوط چشم می پوشیم و ادامه می دهیم تا رفتار مورد نظر شکل بگیرد. در این روش ، برخلاف زنجیره سازی که فقط رفتار پایانی تقویت می شود، همه مراحل انجام رفتار تقویت می شود.

در شکل دادن رفتار، مشاور در صدد است تا رفتار مطلوبی را در مراجع ایجاد کند. برای این کار مشاور به تقویت رفتارهایی می‌پردازد که فقط شبیه رفتار مطلوب و مورد نظر است، اما در حال حاضر از خصایص رفتاری او نیستند. همین طور پاسخ هایی که شباهت بیشتری با پاسخ های مطلوب دارند، تدریجا تقویت می‌شوند و پاسخ هایی که کمتر شبیه هستند، بدون تقویت باقی می‌مانند. این رویه آنقدر ادامه می‌یابد، تا رفتار مورد نظر و دلخواه در فرد مراجع شکل بگیرد.

شکل دهی دارای ۲ جز است:

1. تقویت تفکیکی(افتراقی): به این معنی که بعضی پاسخ ها تقویت می شوند و پاسخ های دیگر تقویت نمی شوند.
2. تقریب های متوالی: یعنی تنها آن پاسخ هایی که یکی بعد از دیگری به پاسخ مورد نظر آزمایشگر نزدیکند، تقویت می شوند.

مراحل شکل دهی :

1. شناسایی رفتار موجود فرد که شبیه رفتار هدف است. (تقریب اول)
2. تقویت این رفتار
3. شناسایی رفتار جدید و نزدیکتر و تقویت آن (تقریب دوم)
4. تقویت تا جایی که به رفتار هدف برسید ادامه دهید.

مثال جعبه اسکینر : اسکینر از این شیوه برای فشار دادن اهرم جعبه توسط موش های آزمایشگاهی بهره برد.

• هدف : فشار دادن اهرم توسط موش
• تقریب اول : حرکت به سمت اهرم
• تقویت : به وسیله غذا

تقریب های متوالی در مورد فشار دادن اهرم

• ۱. موش به سمت اهرم حرکت می کند.
• ۲. موش روبروی اهرم قرار می گیرد.
• ۳. موش به اهرم نزدیک می شود.
• ۴. موش روی پاهایش بلند می شود.
• ۵. موش با پنجه اش اهرم را حرکت می دهد.
• ۶. موش اهرم را می گیرد.
• ۷. موش اهرم را فشار می دهد.

چگونه از شکل دهی استفاده کنیم؟

استفاده از شکل دهی زمانی مناسب است که هدف درمانی، گسترش رفتار هدفی باشد که شخص در حال حاضر بروز نمی دهد. رهنمودهای زیر استفاده مناسب از شکل دهی را تضمین می کند:

۱) تعریف رفتار هدف

۲) تعیین اینکه آیا شکل دهی مناسب ترین شیوه است یا خیر : اگر فرد تاکنون، گاهی رفتار هدف را نشان داده است، شما نیازی به استفاده از شکل دهی ندارید، شما می توانید صرفا از تقویت افتراقی برای افزایش فراوانی رفتار هدف استفاده کنید.

۳) شناسایی رفتار شروع: رفتار شروع یا تقریب اول، رفتاری باید باشد که شخص تاکنون حداقل گاهی در آن وارد شده است. افزون بر آن، رفتار شروع باید با رفتار هدف اندکی ارتباط داشته باشد.

۴) انتخاب مراحل شکل دهی: در شکل دهی، فرد باید هر مرحله را قبل از حرکت به مرحله بعد خوب یاد بگیرد. هر مرحله باید در مقایسه با مرحله قبلی، تقریب نزدیکتری به رفتار هدف داشته باشد. به هر حال، تغییر رفتار از یک مرحله به مرحله بعد نباید به قدری زیاد باشد که از پیشروی فرد به سمت رفتار هدف ممانعت شود. مناسب ترین تغییر، تغییر رفتار متوسط است. اگر مراحل شکل دهی بسیار کوچک باشند، پیشروی آهسته و دشوار خواهد بود.

۵) انتخاب تقویت کننده برای استفاده در شیوه شکل دهی: شما باید بتوانید تقویت کننده را بلافاصله پس از رفتار مناسب بدهید. میزان تقویت کننده باید به اندازه ای باشد که شخص به آسانی اقناع نشود. تقویت کننده های شرطی (ژتون ها یا تحسین) برای این منظور مناسبند.

۶) تقویت افتراقی هر تقریب متوالی: ابتدا با رفتار شروع، هر نمونه از رفتار را تقویت کنید تا رفتار به طور مطمئن رخ دهد. سپس تقویت کردن تقریب بعدی را شروع کنید، در حالی که تقریب قبلی را دیگر تقویت نمی کنید. زمانی که این تقریب به طور مداوم رخ می دهد، دیگر این رفتار را تقویت نکنید و تقریب بعدی را تقویت کنید. با این فرایند، تقویت افتراقی تقریب های متوالی را ادامه دهید تا رفتار هدف رخ دهد و تقویت گردد.

۷) حرکت با سرعت مناسب از طریق شکل دهی: به خاطر داشته باشید که هر تقریب، وسیله نیل به تقریب بعدی است. زمانی که شخص یک تقریب را خوب یاد گرفت، زمان آن است که به تقریب(مرحله) بعدی برود. تقویت کردن یک تقریب به دفعات بسیار زیاد، ممکن است حرکت به مرحله بعدی را مشکل سازد. در عین حال، اگر  شخص یک تقریب را خوب یاد نگرفت، غیر ممکن یا حداقل مشکل خواهد بود که به مرحله بعدی برود. حرکت موفقیت آمیز از یک مرحله به مرحله بعدی ممکن است با گفتن به شخص که چه چیزی مورد انتظار است، یا با اشاره کردن یا رهنمون دادن رفتار مناسب تسهیل شود.

منابع:

1. تغییر رفتار و رفتار درمانی: نظریه ها و روش ها. تالیف دکتر علی اکبر سیف
2. شیوه های تغییر رفتار. تالیف ریموند میلتن برگر. فتحی آشتیانی، عظیمی آشتیانی. مرکز تحقیق و توسعه علوم انسانی

همه ما در مراحل و زمان هایی از زندگی، نیاز به گفت و گو و مشاوره داریم. جهت دریافت وقت مشاوره آنلاین یا حضوری با شماره ۰۹۳۵۵۷۵۸۳۵۸ تماس بگیرید.