از روزگار باستان، مردم برای به خواب رفتن یا آرامش یافتن، برای افزایش ادراک های معمولی یا ایجاد توهم، موادی مصرف می کردند. موادی که بر رفتار، هوشیاری، یا خُلق اثر می گذارد، روانگردان خوانده می شود، که هم شامل موادی مثل هرویین و ماری جوانا می شود که در کوچه و بازار فراوان است(مواد غیر مجاز خیابانی) و هم شامل داروهای آرامبخش (مواد افیونی)، داروهای محرک و داروهای رایجی مثل الکل، نیکوتین و کافئین می شود. (دارو اشاره به هر ماده ایست که به طور شیمیایی کارکرد ارگانیسم را تغییر می دهد).

مجاز یا غیر مجاز بودن داروها تابع خطرات آن نیست. مثلا کافئین به طور کلی پذیرفته شده است، برای نیکوتین مقرراتی وجود ندارد، الکل غیر قانونی نیست(البته در برخی کشورها مثل ایران قانونی نیست ولی میزان مصرف آن کمتر از بقیه کشورها نیست)، در حال حاضر ماری جوآنا هم که در بسیاری کشورها قانونی شده است. در حال حاضر نیکوتین از همه این مواد زیان آورتر است و هر ساله موجب مرگ حدود ۴۰۰.۰۰۰ نفر می شود.

مردم به این دلیل به داروهای روانگردان علاقه‌مندند که به آن‌ها در سازگاری با محیط در حال تغییرشان کمک می‌کند؛ مصرف داروها باعث کم شدن تنش، سرحال آمدن، رفع خستگی و در برخی موارد، فرار از واقعیات تلخ دنیا می‌شود.

این مواد(داروها) بر رفتار و هوشیاری فرد تأثیر می گذارد چون از طرق زیست-شیمیایی بر مغز اثر می کنند. مصرف مکرر هر یک از این داروها ممکن است فرد را وابسته کند. وابستگی جسمی که یک نیاز فیزیولوژیک به داروست و وابستگی روانی که یک میل شدید به تکرار مصرف دارو بنا به دلایل هیجانی است مثلا به دلیل احساس آسایش و کم شدن استرس.

وابستگی دارویی(Drug dependence) که اعتیاد نیز خوانده می شود، ۳ ویژگی عمده دارد:

1. تحمل (tolerance): یعنی اینکه شخص با ادامه‌ مصرف مجبور می‌شود مرتبا مقدار مصرف ماده را افزایش دهد تا به همان احساس قبلی دست یابد. برای مثال، اولین بار که شخص ۵ میلی‌گرم والیوم که دارویی آرامبخش است مصرف می‌کند، خیلی احساس آرامش می‌کند ولی بعد از آنکه شش ماه هر روز این قرص را خورد باید برای رسیدن به این آرامش، ۱۰ میلی‌گرم قرص بخورد.
2. علائم ترک (Withdrawal): یعنی با قطع مصرف، واکنش های جسمی و روانی ناخوشایندی به فرد دست می دهد. این نشانه‌ها به فراخور نوع داروی مصرفی می‌توانند شامل: لرزش، عرق کردن، استفراغ، سردرد، بی خوابی، تهوع، گرفتگی عضلات، افزایش ضربان قلب و فشار خون، تشنج، اضطراب و افسردگی باشند.
3. مصرف اجبارگونه (Compulsory use): یعنی فرد سعی می کند مصرفش را مهار کند ولی نمی تواند و برای به دست آوردن ماده وقت زیادی مصرف کند. یعنی یک الگوی رفتاری اجبار(Compulsivse) برای مصرف دارو به وجود می‌آید و شخص اشتیاق مهارناپذیر به مصرف دارو پیدا می‌کند.

میزان تحمل دارو و شدت نشانه‌های ترک اعتیاد در مورد مواد مختلف فرق می‌کند؛ مثلا میزان تحمل مواد افیونی (مانند هرویین) بسیار بیشتر از بقیه‌ی داروهاست. برعکس، میزان تحمل کسانی که ماری‌جوانا دود می‌کنند به ندرت زیاده از حد بالا می‌رود. نشانه‌های ترک دارو پدیده‌ رایجی به دنبال مصرف طولانی و زیاده از حد الکل، مواد افیونی و مسکن‌هاست. این نشانه‌ها در مورد داروهای محرک رایجترند، اما کمتر آشکارند؛ در موردتوهم‌زاها، حتی در پی مصرف مکرر، ایجاد نمی‌شوند.

با اینکه تحمل و نشانه‌های تحرک دارو از ویژگی‌های اصلی وابستگی دارویی محسوب می‌شوند، اما در امر تشخیص اعتیاد، وجود آن‌ها ضروری نیست. هر کس که همانند برخی مصرف‌کنندگان ماری‌جوانا الگویی از بی‌اختیاری مصرف دنبال کند، فردی وابسته به دارو محسوب می‌شود، هرچند هیچ نوع نشانه‌ی تحمل یا ترک دارو نداشته باشد.

سوء مصرف دارو (drug abuse)

وابستگی دارویی را معمولا از سوء مصرف دارو متمایز می‌کنند. سوء مصرف دارو، یعنی کسی که به دارویی وابسته نیست و هیچ نوع نشانه‌یی از تحمل، ترک اعتیاد، یا بی‌اختیاری مصرف در او دیده نمی‌شود، اما مصرف داروی معینی را به رغم پیامدهای خطرناک آن ادامه می‌دهد. مثلاً کسی که زیاده‌روی او در مصرف الکل منجر به تصادفات مکرر، غیبت از کار یا مشکلات زناشویی شده اما نشانه‌های وابستگی به دارو در او دیده نمی‌شود، گفته می‌شود که دچار سوء مصرف الکل است.

مواد افیونی

تریاک و مشتقات آن که مجموعا به نام مواد افیونی خوانده می‌شوند، داروهایی هستند که از راه کند کردن فعالیت دستگاه عصبی مرکزی سبب می‌شوند احساس‌های بدنی و توان پاسخ دادن به محرک‌ها کاهش یابد. این داروها را معمولاً داروهای مخدر (narcotic) می‌نامند، اما مواد افیونی اصطلاح صحیح‌تری است چون اصلاح «مواد مخدر» به روشنی تعریف نشده است و داروهای غیرمجاز گوناگونی را در برمی‌گیرد.

مواد افیونی به خاطر خاصیت درد زدایی مصرف پزشکی دارند، اما به علت اثری که در تغییر خلق و خو و کاهش اضطراب دارند، مصارف غیرقانونی فراوانی پیدا کرده‌اند. تریاک که شیره در هوا خشک‌شده خشخاش است، حاوی چند ماده شیمیائی از جمله مرفین و کدئین است. کدئین، که عنصر متداول در نسخه‌های درد زدایی و متوقف‌کننده سرفه است، اثرات نسبتا ملایمی دارد (حداقل مقادیر کم آن).

رایج‌ترین داروهای افیونی، مورفین و هرویین هستند که اثرات بسیار قوی دارند. بیشترین مصرف غیرمجاز مواد افیونی به صورت هرویین است چون غلظت آن بیشتر است.

مصرف هرویین

هرویین از طریق تزریق، دود کردن، یا استنشاق مصرف می‌شود. فرد معتاد هرویین، ظرف یکی دو دقیقه پس از تزریق وریدی آن سرخوش(thrill) یا نشئه(rush) ویژه ای در خود احساس می‌کنند. برخی از آنان این احساس را حالتی بسیار لذت‌بخش در حد انزال توصیف می‌کنند. جوانانی که هروئین استنشاق می‌کنند، می‌گویند در این حالت همه ناراحتی‌های خود را از یاد می‌برند. به‌دنبال مصرف هروئین، شخص خود را خشنود(fixed) و سرحال احساس می‌کند، بی‌آنکه از گرسنگی، درد، یا فشارهای جنسی خویش آگاه باشد. ممکن است شخص به چرت زدن بیفتد، به این معنی که ضمن تماشای تلویزیون یا خواندن کتاب متناوبا بین چرت‌زدن و بیداری نوسان کند. برخلاف کسی که با نوشیدن الکل مست شده، مصرف‌کننده هروئین به‌راحتی پاسخ‌های ماهرانه‌ای به آزمون‌های چالاکی حرکات و مهارت‌های فکری می‌دهد و به‌ندرت پرخاشگرانه یا اهانت‌آمیز رفتار می‌کند.

تغییرات حاصل در خلق‌وخو، یعنی احساس سرخوشی و کاهش اضطراب ناشی از تجربه هرویین است که سبب می‌شود افراد شروع به مصرف این ماده خطرناک کنند. هرویین بسیار اعتیادآور است، تا جایی که حتی مصرف کوتاه مدّت آن نیز می‌تواند وابستگی جسمی ایجاد کند. پس از مدتی دود کردن یا استنشاق هرویین، شخص به مرحله‌ی تحمل دارو پا می‌نهد و از این به بعد هرویین دیگر تأثیر لذت‌بخشی سابق را ندارد. زیرا از راه استنشاق کندتر جذب می‌شوند چون باید از درون غشاء مخاطی بینی بگذرد و سپس به رگ‌های خونی زیر آن برسند. بنابراین، شخص برای دستیابی به لذّت سابق، ممکن است به تزریق زیرجلدی و سپس به تزریق وریدی روی آورد. همین که تزریق وریدی شروع شد، مقدار هرویین مصرفی باید بیشتر و بیشتر شود تا ایجاد سرخوشی کند، و همگام با آن، ناراحتی‌های بدنی ترک دارو نیز شدیدتر می‌شود. بنابراین، انگیزش بیشتر برای ادامه مصرف دارو ریشه در نیاز به اجتناب از درد و ناراحتی جسمی دارد.

افرادی که زیاد هروئین مصرف می‌کنند به‌طور متوسط در ۴۰ سالگی می‌میرند. مرگ بر اثر یک‌بار مصرف زیاد هروئین بسیار محتمل است، زیرا غلظت هروئین خیابانی بسیار متغیر است و مصرف‌کننده هرگز نمی‌تواند از قدرت تأثیر هروئینی که هربار می‌خرد، مطلع شود. در این موارد، مرگ بر اثر خفگی ناشی از افت عملکرد مرکز تنفسی مغز روی می‌دهد. مصرف هروئین معمولاً موجب تباهی شدید زندگی فردی و اجتماعی شخص می‌گردد. از آنجا که ادامه اعتیاد پرهزینه است مصرف‌کننده به کارهای غیرقانونی نیز کشیده می‌شود.

خطرهای دیگر مصرف هروئین عبارتند از ابتلاء به ایدز (نشانگان ناسائی اکتسابی دستگاه ایمنی) و هپاتیت(التهاب کبد). استفاده مشترک از سوزن‌های تزریق راه بسیار سهلی برای ابتلاء به ویروس ایدز است. استفاده مشترک از سوزن و سرنگ در بین کسانی که دارو به‌خود تزریق می‌کنند، در حال حاضر سریع‌ترین راه برای پخش ویروس ایدز شناخته می‌شود.

اثرات دارویی هرویین عبارتنداز:

• ۱) احساس بهزیستی
• ۲) احساس سرخوشی
• ۳) کاهش اضطراب

گیرنده های افیونی

شکل مولکولی مواد افیونی شبیه گروهی از انتقال دهنده‌های عصبی به نام آندورفین‌هاست. اندورفین‌ها، افیون‌های طبیعی هستند که عمدتا شلیک سلول‌های عصبی را تحریک می‌کنند. اندورفین‌ها از بدن در برابر درد محافظت می‌کنند و احساسات لذتبخش را افزایش می‌دهند. افیون‌ها (مانند هرویین و مورفین) شکل مولکولی‌شان آنقدر به این انتقال دهنده‌ عصبی نزدیک است که انگار کلیدهای همان قفل‌های گیرنده هستند.

افیون‌ها (هرویین و مورفین) با چسبیدن به آن دسته از گیرنده‌های افیونی که پُر نشده‌اند درد را تسکین می‌دهند (یعنی کار مواد طبیعی در مغز را تقلید می‌کنند). انکفالین که نوعی آندورفین است، علت اعتیادآوری دردزاهایی نظیر مورفین را آشکار کرده است. در شرایط طبیعی انکفالین به برخی گیرنده‌های افیونی پیوند می‌خورد. مورفین با چسبیدن به گیرنده‌های خالی مانده، درد را می‌زداید. مصرف مکرر هرویین موجب کاهش تولید آندورفین (انکفالین) و خالی ماندن گیرنده‌های افیونی می‌شود. در این حال برای پُر کردن گیرنده‌های خالی مانده و کاهش درد نیاز به مورفین بیشتر است. اگر به بدن نرسد، گیرنده‌های افیونی خالی مانده و نشانه‌های دردناک ترک اعتیاد آشکار می‌شود.

وقتی مواد افیونی مغز را ترک می‌کنند، سطح تحریک سیناپس‌های تأثیر پذیرفته کمتر از حد معمول می‌شود. شخص تا چند ساعت بعد از مصرف ماده افیونی، احساس شنگولی و بی‌دردی می‌کند و اشتهایش برای غذا و سکس افزایش می‌یابد. به همین دلیل مواد افیونی به شدت اعتیادآورند و قطع مصرفشان، دردناک است.

درمان

به طور کلی داروهایی که برای درمان مواد افیونی به کار می‌روند به دو دسته تقسیم می‌شوند:

• ۱) اگونیست‌ها (agonists): داروهای رقیب مثل متادون (metadone)
• ۲) آنتاگونیست‌ها (antagonists): داروهای معارض مثل نالترکسون(naltrexone).

آگونیست‌ها به گیرنده‌های افیونی چسبیده، احساس لذت ایجاد می‌کنند، و از این طریق میل به مواد افیونی را کاهش می‌دهند. اما در مقایسه با مواد افیونی،‌ آسیب روانی و فیزیولوژیایی کمتری را سبب می‌شوند. متادون معروف‌ترین داروی آگونیست در معالجه‌ی افراد معتاد به هرویین است. (این دارو، هم میل به هرویین را کاهش می‌دهد و هم نشانه‌های ترک دارو را). این ماده خود اعتیادآور است. اما در مقایسه با هرویین آسیب روانی کمتری ایجاد می‌کند و از لحاظ جسمی کمتر زیانبار است. وقتی در هر وعده، مقدار کمی متادون را از راه دهان مصرف کنند میل به هرویین را فرو می‌نشاند و از بروز نشانه‌های ترک اعتیاد جلوگیری می‌کند.

آنتاگونیست‌ها نیز به گیرنده‌های افیونی می‌چسبند اما آن گیرنده‌ها را فعال نمی‌سازند، بلکه آن‌ها را مسدود می‌کنند و مانع از دسترسی مواد افیونی به آن‌ها می‌شوند. به این ترتیب،‌ دیگر احساس لذتی وجود ندارد و میل به مصرف نیز برآورده نشده است. نالترکسون، که داروی آنتاگونیست است، گیرنده‌های افیونی را مسدود می‌کند؛ مانع از عمل هرویین می‌شود زیرا میل ترکیبی آن با گیرنده‌های افیونی بیش از خود هرویین است. به این ترتیب دیگر احساس لذتی وجود ندارد و میل به مصرف نیز برآورده نشده است. هر چند اثربخشی آن در درمان اعتیاد به هرویین هنوز به اثبات نرسیده است، ولی جالب است که میل به الکل را کاهش می‌دهد. الکل موجب آزاد شدن اندروفین‌ها می‌شود و نالترکسون با مسدود کردن گیرنده‌های افیونی، اثرات ناخوشایند و در نتیجه میل به مصرف آن را کاهش می‌دهد.

متادون از دو راه تجویز می‌شود:

• ۱) جانشین سازی‌ متادون: در این روش، فرد معتاد مقدار معینی متادون (که از راه دهان تجویز می‌شود) دریافت می‌کند. این مقدار در عرض یک دوره‌ی چند روزه به تدریج قطع می‌شود.
• ۲) درمان نگهدارنده متادون: در این روش متادون برای مدت نامحدودی تجویز می‌شود. درمان نگهدارنده در بیماران معتادی صورت می‌گیرد که قادر به پرهیز از مواد افیونی نیستند.

متادون برای سم‌زدایی کوتاه مدت (۷ تا ۳۰ روزه)، سم‌زدایی بلندمدت (تا ۱۸۰ روز) و درمان نگهدارنده (درمان پس از ۱۸۰ روز) افراد وابسته به مواد افیونی مورد استفاده قرار می‌گیرد. استفاده از درمان نگهدارنده غالبا برای تمام عمر است.

منابع :

• اتکینسون، ریتا ال و همکاران. متن کامل زمینه روانشناسی هیلگارد، ترجمه براهنی و دیگران، انتشارات رشد
• خلاصه روان پزشکی کاپلان و سادوک

همه ما در مراحل و زمان هایی از زندگی، نیاز به گفت و گو و مشاوره داریم. جهت دریافت وقت مشاوره آنلاین یا حضوری با شماره ۰۹۳۵۵۷۵۸۳۵۸ تماس بگیرید.