در میان تمام پستانداران، انسان برای رسیدن به خودکفایی، به‌طولانی‌ترین دورهٔ رشد و یادگیری نیاز دارد. به‌طور کلی، هر چه دستگاه عصبی موجود زنده پیچیده‌تر باشد، دورهٔ رشد او طولانی‌تر است. لمور (نوعی میمون ابتدایی) اندکی پس از تولد می‌تواند دور و بر خود به جنب‌وجوش بپردازد و از خود مراقبت کند؛ نوزاد میمون چندین ماه و نوزاد شمپانزه تا چندین سال به مادر خود وابسته هستند. ولی حتی شمپانزه – یکی از خویشاوندان نزدیک ما – به مراتب زودتر از آدمیان همسن خود می‌تواند در میان همنوعانش در نقش بزرگسالان عمل کند.
روانشناسان رشد با چگونگی و چرایی جنبه‌های مختلف رشد و تحول کنش‌های انسان در طول زندگی سروکار دارند، که از آن جمله است: رشد جسمانی مانند تغییرات قد و وزن، کسب مهارت‌های حرکتی، رشد شناختی مانند تغییرات فرآیندهای تفکر، حافظه و توانائیهای زبانی؛ و رشد اجتماعی و شخصیت مانند تغییرات خودپنداره، هویت جنسیتی و رابطه با دیگران.
رشد روانی در طول زندگی به دو پرسش اساسی می‌پردازد:
۱- در تعیین جریان رشد، نحوه تعامل عوامل زیستی با رویدادهای محیط زندگی کودک (مسئله سرشت در برابر تربیت) چگونه است؟
۲- آیا رشد را باید فرآیند تغییر تدریجی و پیوسته دانست یا فرآیندی متشکل از یک سلسله مراحل ناپیوسته که از نظر کیفی از هم متمایز هستند؟
سرشت و تربیت
این پرسش که آیا وراثت (سرشت) نقش مهمتری در رشد انسان دارد یا محیط (تربیت)، موضوعی است که قرن‌ها مورد بحث بوده است. جان لاک، فیلسوف انگلیسی قرن هفدهم، مخالف این دیدگاه رایج زمانهٔ خود بود که کودکان بزرگسالان کوچکی هستند که با دانش و توانائیهای لازم به‌دنیا می‌آیند و فقط باید بزرگ شوند تا این ویژگی‌های ذاتی در آنان بروز کنند. برعکس، وی بر این باور بود که ذهن نوزاد همانند لوحی سفید (tabula rasa) است که تجربه‌های وی، یعنی هر آنچه او می‌بیند، می‌شنود، می‌چشد، می‌بوید و لمس می‌کند بر آن نقش می‌بندند. طبق‌نظر لاک، همهٔ دانش ما از طریق حواس به‌دست می‌آید، یعنی حاصل تجارب ما است و هیچ دانش یا اندیشه‌ای، درونی و ذاتی نیست.
نظریهٔ تحولی چارلز داروین(Charles Darwin) در ۱۸۵۹، که بر بنیاد زیستی رشد انسان تأکید داشت منجر به بازگشت نظریه‌های وراثت‌گرا شد، اما در قرن بیستم، با سر بر زدن رفتارگرائی، مجدداً محیط‌گرایان مسلط شدند. رفتارگرایانی از قبیل جان بی.واتسون (John B. Watson) و بی.اف.اسکینر (B.F. Skinner) سرشت انسان را کاملا قابل انعطاف دانستند: آموزش اولیه می‌تواند، صرف‌نظر از آنچه کودک به ارث برده، او را به هر نوع بزرگسالی تبدیل کند.
واتسون، این نظریه را در شکل افراطی آن بیان کرد: چند کودک نوپای سالم به من بدهید و امکاناتی را که برای پرورش آنها لازم می‌دانم در اختیارم بگذارید، آن وقت تعهد می‌کنم صرف نظر از استعدادها، علاقه‌ها، تمایلات، توانائی‌ها، شغل و نژاد اجداد این کودکان، از بین آنان به طور تصادفی یکی را انتخاب و طوری تربیت کنم که هر متخصصی که می‌خواهم بشود: پزشک، حقوقدان، هنرمند، تاجر، و حتی گدا یا دزد.
امروزه، اغلب روانشناسان نه سرشت و نه تربیت، هیچ یک را به تنهائی عامل اصلی رشد نمی‌دانند، بلکه معتقد هستند این دو در جهت هدایت رشد دائما با هم در تعامل هستند. رشد بسیاری از صفات شخصیت از قبیل اجتماعی بودن و ثبات عاطفی، تقریباً به یک اندازه از وراثت و محیط اثر می‌پذیرند. هم عوامل ژنتیکی (وراثتی) و هم عوامل محیطی می‌توانند نقشی تعیین‌کننده در بیماری‌های روانی داشته باشند.
حتی آن قسمت از رشد که به‌نظر می‌رسد به‌شدت تابع برنامهٔ زیستی – فطری است، ممکن است تحت تأثیر رویدادهای محیطی قرار گیرد. در لحظه لقاح، تعداد درخور توجهی از خصوصیات فردی را پیشاپیش ساختار ارثی تخم بارور شده تعیین می‌کند. ژن‌ها طوری یاخته‌های در حال رشد آدمی را برنامه‌ریزی می‌کنند که او نه ماهی بشود و نه شمپانزه، بلکه به‌صورت انسان در آید. ژن‌ها بسیاری از ویژگی‌ها، از جمله جنسیت، رنگ پوست و چشم و مو، و اندازه‌های کلی بدن را تعیین می‌کنند. اثر این تعیین‌کننده‌های ارثی در طی فرآیند رسش (maturation) فرد آشکار می‌شود که خود تابع زنجیره فطری نمو (growth) و تغییرات نسبتاً مستقل از رویدادهای محیطی است.
برای مثال، جنین انسان طبق برنامهٔ زمانی نسبتاً ثابتی رشد می‌کند و رفتار جنین از قبیل غلتیدن، چرخیدن و حرکت دادن پاها نیز تابع توالی منظمی است که مرحلهٔ خاصی از رشد آن را تعیین می‌کند. اما اگر محیط زهدان از لحاظی بسیار غیر طبیعی باشد، فرآیند رسش دچار اختلال می‌شود. مثلاً اگر طی سه ماههٔ اول بارداری (زمانی‌که اندام‌های اصلی جنین طبقه برنامه از پیش تعیین‌شده ارثی ساخته می‌شود)، مادر به بیماری سرخجه مبتلا شود، بسته به اینکه در هنگام ابتلا مادر کدام اندام جنین در دورهٔ حساس رشد باشد، نوزاد، ممکن است ناشنوا یا نابینا و یا با آسیب مغزی به دنیا بیاید. سوء تغذیه مادر، سیگار کشیدن، مصرف الکل و داروها از جمله عوامل محیطی دیگری هستند که ممکن است بر رسش بهنجار جنین اثر بگذارند.
رشد حرکتی نوزاد بعد از تولد نیز حکایت از تعامل بین برنامه‌های ارثی رسش و تأثیرات محیط دارد. تقریباً همهٔ کودکان، زنجیرهٔ واحدی از رفتارهای حرکتی را با توالی همانندی از سر می‌گذرانند: غلتیدن، نشستن بدون استفاده از تکیه‌گاه، ایستادن به کمک وسایل منزل، سینه‌خیز رفتن، و بالاخره راه رفتن. البته کودکان این زنجیره را با سرعت‌های گوناگون طی می‌کنند، و از همان آغاز، روانشناسان رشد این سؤال را مطرح کردند که آیا یادگیری و تجربه در این تفاوت‌ها نقش عمده‌ای دارد یا نه. هرچند بررسی‌های اولیه نشان داد که جواب این سؤال منفی است.
با این حال، پژوهش‌های اخیر نشان داده که تمرین یا تحریک بیشتر، تا حدودی بروز رفتارهای حرکتی را تسریع می‌کند. برای مثال، در نوزادان، بازتاب گام برداشتن دیده می‌شود، به این معنی که اگر آنها را در وضعیت ایستاده قرار دهیم طوری که پایشان سطحی را لمس کند، آنها گام‌هایی شبیه راه رفتن برمی‌دارند. در آزمایشی، گروهی کودک در دو ماه اول زندگی، روزی چند تمرین داشتند، پنج تا هفت هفته زودتر راه رفتن را شروع کردند (زلازو و کلب ۱۹۷۲).
رشد گفتار نمونه دیگری از تعامل بین خصوصیات ارثی و تجربه فراهم می‌آورد. همه کودکان در جریان رشد طبیعی خود، سخن گفتن را یاد می‌گیرند، به‌شرط آنکه به سطح معینی از رشد عصبی رسیده باشند. هیچ کودکی قبل از یک سالگی نمی‌تواند در گفتارش جمله به کار برد. از سوی دیگر، کودکان در محیط‌هائی که با آنها صحبت می‌شود و آنها را به‌خاطر ادای صداهای شبه‌گفتاری تشویق می‌کنند زودتر از کودکانی که این‌گونه تجربه‌ها را ندارند، زبان باز می‌کنند. برای مثال، کودکان خانواده‌های طبقه‌ٔ متوسط آمریکایی در حدود یک سالگی زبان باز می‌کنند، حال آنکه در دهکده دور افتاده‌ای در گواتمالا به نام سان‌مارکوس (San Marcus)، کودکان به‌علت ناچیز بودن تعامل کلامی با بزرگسالان، اولین واژ‌ه ها را بعد از دو سالگی ادا می‌کنند (کیگن، ۱۹۷۹).
منبع : زمینه روانشناسی هیلگارد / انتشارات رشد / فصل سوم