رشته روانشناسی را علم مطالعه رفتار و فرآیندهای ذهنی تعریف می کنند. اگر فرآیند های ذهنی را نیز نوعی رفتار تلقی کنیم در این صورت، به علت آن که رفتار ابعاد مختلفی دارد، به همین جهت برای بررسی آن به رشته های مختلفی نیاز وجود دارد. در تحلیل نهایی رفتار، می توانیم به صورت قرار دادی بنیادهای اصلی رفتار را به دو دسته تقسیم کنیم: بنیادهای زیستی و بنیادهای محیطی.
فیزیولوژی به مطالعه کار کرد ساختارهای فیزیکی موجود زنده می پردازد، به عبارت دیگر واژه فیزیولوژی به معنی علم به اعمال بدن موجودات زنده است. ویلهلم وونت، بنیانگذار روانشناسی علمی، اولین بار اصطلاح روان شناسی فیزیولوژیک را بکاربرد. وی نام کتاب خود را ً اصول روانشناسی فیزیولوژیک ً گذاشت.
در واقع اگر بخواهیم ریشه های علمی روانشناسی فیزیولوژیک را بررسی کنیم، هم چنانکه گفته شد، لازم است همه یافته های دانشمندانی که در رشته های مختلف در مورد دستگاه عصبی، بویژه رابطه مغز و رفتار حاصل شده است را مد نظر قرار دهیم.
روانشناسی فیزیولوژیک علم توصیف و تبیین رفتار بر اساس اصطلاحات فیزیولوژیک است“. ولی اگر بخواهیم این تعریف را واضح تر مطرح کنیم، در نظر پینل(۲۰۰۰) ” روانشناسی فیزیولوژیک بخشی از زیست روانشناسی است که مکانیسم های عصبی رفتار را در جریان دستکاری مستقیم مغز، تحت آزمایشات کنترل شده، مورد مطالعه قرار می دهد”.
فلسفه به مادر علوم معروف است. یکی از موضوعاتی که در حوزه فلسفه با بررسی های روانشناسی فیزیولوژیک پیوند می یابد، رابطه ذهن و بدن بود. بیش از ۲۰۰۰ سال پیش در یونان باستان ارسطو (۳۲۲-۳۸۴ قبل از میلاد ) فرض کرد که چیزی بنام ذهن، روح یا روان مسئول ایجاد رفتار است.
به نظر دکارت تمامی اعمال انسان را نمی توان با قصد هشیار و اراده آزاد توضیح داد، بلکه اعمال انسان دو دسته هستند : برخی اعمال غیر ارادی می باشند و در پاسخ به رویدادهای بیرونی به صورت مکانیکی اتفاق می افتند. در نظریه دکارت این اعمال بازتاب ها نامیده می شوند. برخی اعمال دیگر ارادی هستند و تحت تاثیر قصد هشیار و اراده آزاد فرد به وجود می آیند.
به نظر کندل و همکاران (۲۰۰۰) در واقع در اواخر قرن هیجدهم بود که اولین تلاش ها برای پیوند دادن مفاهیم زیست شناسی در مطالعه رفتار صورت گرفت. از جمله این گونه تلاش ها سه ایده اصلی فرنز جوزف گال پزشک و متخصص نروآناتومی آلمانی بود. این ایده ها عبارت بودند از : ۱- همه رفتارها از مغز سرچشمه می گیرند، ۲- مناطق خاصی از قشر مغز کارکردهای خاصی را کنترل می کنند، و ۳- مرکز همه کارکردهای روانی در اثر کاربرد زیاد، بزرگتر می شوند. کار گال از این نظر برای روانشناسی و روانشناسی فیزیولوژیک حائز اهمیت است که صفات و ویژگی های رفتاری را به قسمت های خاصی از مغز ارتباط می داد.
دیدگاه گال توسط پیرفلورنس، فیزیولوژیست فرانسوی، مورد انتقاد قرار گرفت. فلورنس که با اندام برداری از مغز حیوانات و مشاهده رفتاری آنها، آزمایشاتی انجام داد، نتیجه گرفت که همه ادراکات، اراده ها، دریافت ها و امیال در مغز جایگاه مشترکی دارند. دیدگاه فلورنس به نظریه حوزه ترکیبی معروف شد. مطالعات جکسون بعداً بوسیله عصب شناس آلمانی کارل ورنیکه،فیزیولوژیست ا‌نگلیسی چارلزشرینگتون، و رامون کاخال به دیدگاهی از کارکرد مغز منجر گردید که پیوند گرایی سلولی نامیده شد. طبق این دیدگاه، نرون ها هر کدام واحدهای علامت دهنده مغز هستند که به طور کلی در گروه های کارکردی نظم یافته اند و به شیوه ای دقیق درارتباط باهم می‌باشند.
روانشناسی فیزیولوژیک به حوزه بزرگتری به نام زیست روانشناسی و زیست روان شناسی خود نیز به حوزه مطالعاتی وسیعی به نام علوم اعصاب تعلق دارد. وظیفه علوم اعصاب تبیین رفتار بر اساس فعالیت های مغز است.
رشته های نزدیک به رشته روانشناسی فیزیولوژیک :
۱- روان – داروشناسی: این رشته شبیه به روانشناسی فیزیولوژیک است، به استثنای این که روان – دارو شناسی به وسیله دارو به دستکاری فعالیت‌عصبی و‌رفتارمی‌پردازد.
۲- عصب روانشناسی : به مطالعه اثرات روانشناختی آسیب های‌مغزی‌در‌بیماران‌انسانی می‌پردازد.
۳- روان – فیزیولوژی: یکی از خرده رشته های زیست روانشناسی است که به مطا لعه رابطه بین فعالیت فیزیولوژیکی و فرآیند های روانشناختی در آزمودنی های انسانی می پردازد.
۴- علوم اعصاب شناختی: جوان ترین، ولی با وجود این فعالترین و هیجان انگیز ترین حوزه از رشته های زیست روانشناسی است که بنیادهای عصبی شناخت را مورد مطالعه قرارمی‌دهد.
۵- روانشناسی تطبیقی: این رشته باز یکی از زیر مجموعه های زیست روانشناسی است که فقط به طور خاص به مکانیسم های عصبی رفتار نمی پردازد، بلکه بطور کلی با زیست شناسی رفتار سروکار دارد. روانشناسان تطبیقی به بررسی آزمایشی رفتار انواع متفاوت حیوانات اقدام می کنند و به ژنتیک، تکامل، و سازگاری رفتاری علاقه‌مند هستند.
روش های پژوهش در روانشناسی فیزیولوژیک :
۱- بررسی ضایعه های مغزی : این روش بر این اساس استوار است که رفتارهای حیوان یا انسان دچار ضایعه مغزی معین، مورد مشاهده قرار می گیرد، و چنین فرض می شود که نقص ها و ویژگی های رفتاری مشاهده شده، تحت تاثیر ضایعه بوده است.
۲- تحریک الکتریکی مغز: در این روش الکترودی به قسمت مشخصی از مغز هدایت می گردد، و به وسیله جریان برقی خفیفی آن ناحیه مغزی تحریک می شود. واکنش رفتاری حاصل در حیوان، به آن ناحیه از مغز ربط داده می شود
۳- الکتروآنسفالوگرافی (EEG) : نرون ها، سلول های تحریک پذیری هستند. فعالیت آنها منجر به تولید امواج الکتریکی می شود. به علایم ثبت شده الکتریکی مغز الکتروآنسفالوگرام می گویند. اطلاعات بدست آمده از مراحل خواب و بیداری، بیشتر مدیون مطالعات با استفاده از EEG است.
۴- توموگرافی کامپیوتری ( CT). این روش بر تکنولوژی تصویر برداری بوسیله اشعه ایکس استوار است. فوتون های اشعه ایکس از منبعی ساطع می شود و از بافت مغزی گذشته و روی‌فیلم‌رادیوگرافیک‌آشکار‌می‌گردند.
۵- تصویر سازی رزونانس مغناطیسی (MRI). هر اتمی با توجه به تعداد پروتون ها و نوترون های هسته اش به نیروهای مغناطیسی حساس است. یکی از این اتم ها که در مغز زیاد است، هیدروژن است.
۶- توموگرافی نشرپوزیترون (PET ). در این روش تغییرات سوخت و سازی مربوط با فعالیت های نرونی مغز اندازه گرفت ه‌می‌شود.
۷- تصویر سازی روزنانس مغناطیسی کارکردی (fMRI). روش های مختلفی از MRI وجود دارد که مهم ترین آنها استفاده از ثبت سطح اکسیژن خون (BOLD) است.
۸- تغییر دادن یا اندازه گیری مواد شیمیایی مغز: مواد شیمیایی در مغز اهمیت زیادی دارند. سلول های عصبی به وسیله مواد شیمیایی با هم ارتباط برقرار می کنند و فرآیندهای فیزیولوژیکی که در درون سلول های عصبی اتفاق می افتند به وسیله مواد شیمیایی کنترل می شوند.
منابع :
روانشناسی فیزیولوژیک – جیمز کالات
روانشناسی فیزیولوژیک – غلامحسین جوانمرد