چگونگی ایجاد و شکل گیری دستگاه عصبی مرکزی

در انسان و مهره داران ،دستگاه عصبی از تمایز پوسته خارجی جنین Ectoderm(اکتودرم) بوجود می آید. پوسته خارجی در طول پشت جنین به صورت یک نوار مسطح و قطور است که به آن صفحه عصبی (Neural plate) می گویند. یاخته های صفحه عصبی ضمن تکثیر ، داخل رفته یک فرو رفتگی طولی را بنام ناودان یا شیار عصبی (Neural groove) ایجاد می کنند .

همزمان با تکثیر یاخته ها به تدریج دو سر شیار عصبی به یکدیگر نزدیک و متصل می شود. اتصال دو لبه لوله عصبی ابتدا در ناحیه وسط جنین صورت می گیرد و به دو سر لوله امتداد می یابد و سرانجام دو منفذ قدامی و خلفی آن کاملا بسته می شود. تعدادی از یاخته های دوطرف لوله عصبی بصورت گروهی ،از این لوله جدا می شوند. این توده یاخته ها را تیغه های عصبی (Neural crest) می گویند. تیغه های عصبی با رشد و نمو و تمایز خود سرانجام ، عقده های نخاعی ، ریشه های خلفی اعصاب نخاعی ،عقده های حسی اعصاب مرکزی ،و گره های عصبی پراکنده دربدن و نواحی مرکزی غدد فوق کلیوی را می سازد. لوله عصبی مغز و نخاع را بوجود می آورد.

یاخته های تشکیل دهنده لوله عصبی در طی رشد دو جهت متمایز از یکدیگر را می پیمایند ،عده ای که نورواکتوبلاست (Neuroectoblast) خوانده می شوند منشا نورونها و عده ای دیگر که اسپونژیوبلاست (Spongioblast) نام دارند ، منشا سلولهای بافت همبند (نورگلیا ) با منشا اکتودرمی هستند .

لوله عصبی اولیه در ناحیه سرجنین برجسته تر از نواحی دیگر است . این برجستگی حباب مانند به مغز تبدیل می شود و در دنباله آن نخاع به وجود می آید . ناحیه برجسته ابتدای لوله عصبی با تکثیر یاخته ها و ایجاد فرو رفتگی در آن ابتدا به سه برجستگی تقسیم می شود که از بالا به پایین به نام های :

• مغز پیشین (پروزانسفال )Prosencepphalon
• مغز میانی (مزانسفال )Mesencephalon
• مغز پسین (رومبانسفال )Rhombencephalon

خوانده می شود . درجنین ۲۵ روزه انسان این سه بخش به وجود آمده اند.  تا حدود یک هفته بعد مغز پیشین به دو بخش و مغز پسین نیز به دو بخش تقسیم می‌شود. به‌طوری که مغز جنین در ابتدای ماه دوم دارای پنج برجستگی در ناحیه سر می‌شود. البته همزمان با این تغییرات، خمیدگی‌هایی بین این برجستگی‌ها به وجود آمده و آنها را بر روی یکدیگر قرار می‌دهد تا مغز در درون حفره جمجمه که در حال شکل‌گیری است، جای گیرد.

برجستگی‌های حاصل از تقسیم مغز پیشین را تلانسفال و دیانسفال می‌خوانند. این دو برجستگی، نیمکره‌های مخ را می‌سازند. تقسیمات مغز پسین، متانسفال و میلانسفال نام دارند که مخچه، پل مغز و بصل‌النخاع را به وجود می‌آورند. بصل‌النخاع یا پیاز مغز که پایین‌ترین بخش مغز است از رشد و نمو میلانسفال که پایین‌ترین برجستگی‌های پنجگانه اولیه مغز است، ساخته می‌شود. در سقف حفره وسط بصل‌النخاع، رگ‌های خونی زیادی تشکیل می‌شود که سرانجام به برجستگی‌های ریز مرجان‌مانندی به نام شبکه کوروئید تحتانی تبدیل می‌گردد. نقش شبکه کوروئید، تراوش و ترشح بخشی ازمایع مغزی – نخاعی است. در بالای بصل‌النخاع بر اثر رشد و نمو متانسفال در سمت پشت، مخچه و در سمت جلو، پل مغز ساخته می‌شود. کمی بالاتر، مزانسفال یا مغز میانی برجستگی‌های چهارگانه و دو جوانه پایک‌های مغزی را می‌سازد.

بزرگترین بخش مغز، نیمکره‌های مخ است که در بالای مزانسفال قرار دارند. تلانسفال که اولین برجستگی از حباب‌های پنجگانه مغز جنین است از وسط به‌طور ناقص به دو نمیکره تقسیم می‌شود. بخش‌هایی از هر نیمکره مخ به وسیله تلانسفال و بخش‌های دیگر، از دیانسفال به وجود می‌آیند. قشر مخ و پیازهای بویایی و هسته‌های عدسی، دمدار و بادامه در تلانسفال ساخته می‌شوند. دیانسفال سازنده تالاموسها، هیپوتالاموس، غده کاجی، بخش پشتی غده هیپوفیز و جوانه سازنده شبکیه چشم است. نیمکره‌های مخ، به وسیله رشته‌های بسیار زیاد عصبی به نام رابط یا جسم پینه‌ای با یکدیگر ارتباط دارند.

بیشترین تکثیر و رشد و نمو سلول‌های عصبی در دوره جنینی صورت می‌گیرد و مغز نوزاد انسان بخش اعظم سلول‌های خود را به دست آورده‌است. البته وزن مغز نوزاد فقط در حدود یک چهارم وزن مغز فرد بالغ است.

منبع : فیزیولوژی اعصاب و غدد درون ریز / سیدعلی حائری روحانی / نشر سمت / فصل ۶

* درود بر شما که با حمایت خود و دعوت دیگران به مطالعه این مطلب و دیگر مطالبم، به من انگیزه می دهید. لطفا در کامنت ها و مباحثات شرکت کنید و پرسشگر باشید. جهت مشاوره تلفنی یا حضوری با شماره ۰۹۳۵۵۷۵۸۳۵۸ در تلگرام یا ایمو هماهنگ نمایید. همچنین می توانید با شماره ۰۹۱۲۰۷۲۸۷۱۲ تماس بگیرید. *