سوخت و ساز یاخته‌های عصبی
ساختار مغز، از کیلومترها آکسون و میلیون ها اتصال بین سلول های عصبی تشکیل شده است.
ذخیره اکسیژن و مواد غذایی در سلول‌های عصبی بسیار کم است. مصرف اکسیژن در مغز و نیاز نورون ها به خون زیاد است. مغز ۲% وزن بدن را تشکیل می‌دهد اما ۲۰ % اکسیژن بدن را مصرف می‌نماید، در نوزادان ۵۰% اکسیژن بدنشان توسط مغز مصرف می‌شود.
گردش خون در مغز
۱۰۰ گرم بافت مغز در هر دقیقه ۵۵ میلی‌لیتر خون دریافت می‌کند. میزان خون در بخش‌های خاکستری بیشتر از نواحی سفید است . مغز فرد بالغ در حالت استراحت ۱۵% برون ده قلب را به خود اختصاص می‌دهد . در هنگام بالا رفتن فعالیت عصبی ، مقدار خون در کل مغز تغییر محسوسی نمی‌کند ، قرار گرفتن مغز در حفره بسته جمجمه مانع این افزایش می‌شود.
در راست دست‌ها خون نیمکره چپ بیشتر از نیمکره راست ، و در چپ دست‌ها خون نیمکره راست بیشتر از نیمکره چپ می‌باشد . در فرد در حال سخنرانی خون قسمت پیشانی در نیمکره چپ که مرکز تکلم است بیشتر می‌شود و در افراد شنونده خون در ناحیه گیجگاهی که مرکز شنوایی است بیشتر می‌شود .
سد بین خون و مغز
دیواره ی مویرگ‌های مغز است که از ورود بسیاری از مواد موجود در خون به بافت عصبی جلوگیری می‌کند. سد خون در مغز نسبت به آب ، اکسیژن، دی‌اکسید کربن ، و مواد محلول در چربی نفوذپذیر است. سد بین خون و مغز در بعضی نواحی مانند زیر مخچه ضعیف و نفوذ پذیر است .
آستروگلیاها : گروهی از سلول‌های بافت همبند عصبی (نوروگلیاها) با انشعابات سیتوپلاسمی خود دیواره دیگری به دور مویرگ‌های مغزی می‌سازند که نفوذپذیری آن‌ها را کاهش می‌دهند.
اثر ویتامین ها در مغز
ویتامین‌های گروه B مهم‌ترین ویتامین‌های لازم برای مغز هستند :
- کمبود ویتامین B۱ : موجب بیماری بربری و کورساکف می شود. این بیماری موجب نارسایی در حافظه و تکلم، تشویش و افسردگی، بی‌دقتی، افزایش حساسیت در برابر درد و صدا، توهمات لامسه (پارسنزی paresthesia) می شود.
- کمبود ویتامین B2 :موجب بیماری پلاگر(pellagra) می شود.
- کمبود ویتامین ۵ B : موجب اختلالات حرکتی، توهمات لامسه، کاهش ترشح هورمون‌های بخش قشری غده فوق کلیه می شود.
- کمبود ویتامین B9 :موجب خستگی، تحریک‌پذیری، کاهش سروتونین، کم خوابی و افسردگی خفیف می شود.
- کمبود ویتامین ۱۲ B : موجب از بین رفتن غلاف میلین و اختلالات حسی و حرکتی می شود.
- کمبود ویتامین C :موجب خستگی، کاهش توان عصبی و عضلانی می شود.
ویتامین D
ویتامین Dکه گاهی مردم به عنوان ویتامین تابش آفتاب نیز می شناسند، برای حفظ سلامتی استخوان، دستگاه ایمنی، سیستم قلبی عروقی و غدد درون ریز اهمیت دارد. مطالعات جدید بر روی ارتباط این ویتامین با سلامت سیستم عصبی متمرکز شده است. برای مثال بین کمبود ویتامین D و افزایش ریسک ابتلا به اسکیزوفرنی، رابطه ای وجود دارد. در تحقیقی دیگر مطالعات تصاویر مغز موش هایی که دچار کمبود ویتامین D هستند، نشان داد تعداد سلول ها در هیپوکامپ که در تشکیل حافظه نقش کلیدی دارند، کاهش یافته است.
اثر هورمونها در مغز
بیماری کرتینیسم cretinism، موجب عقب‌ماندگی ذهنی در نتیجه کمبود هورمون تیروکسین (thyroxine) در سال‌های اولیه رشد است و کم‌کاری تیروئید در افراد بالغ باعث کاهش فعالیت عصبی می شود. همچنین پرکاری تیروئید در افراد بالغ باعث لرزش ، عصبانیت و تحریک پذیری می شود.
استروژن هورمون تخمدان است که با اثر بر هیپوتالاموس و هیپوفیز، افزایش ناگهانی هورمون لوتئینی( LH – luteinizing hormone)را موجب می‌شود که باعث تخم‌گذاری می‌گردد . استرادیول در دوره جنینی در نورون‌ها با دوپامین مربوط است . در جنس نر نیمکره راست به طور میانگین نسبت به نیمکره چپ نورون‌های بیشتری دارد و در جنس ماده عکس آن صادق است . بخش مرکزی غده فوق کلیه منشأ عصبی دارد و هورمون‌های آن مشابه انتقال دهنده های عصبی سمپاتیک است. هورمون‌های بخش قشری غدد فوق کلیه نیز در دستگاه عصبی نقش دارند . ترشح کورتیزول(cortisol )در حالات اضطراب و تنش‌های عصبی افزایش می‌یابد.
منبع : فیزیولوژی اعصاب و غدد درون ریز / سیدعلی حائری روحانی / نشر سمت / فصل ۲