دستگاه عصبی (Nervous System) در بدن جانوران به هماهنگی فعالیت‌های ماهیچه‌ها می‌پردازد و بر اعضای گوناگون بدن نظارت می‌کند و باعث ایجاد و توقف ورودی‌های مربوط به حواس مختلف می‌شود. دستگاه عصبی عبارت است از مغز، نخاع، دستگاه‌های حسی و تمامی اعصابی که این اندام‌ها را به دیگر مناطق بدن متصل می‌کنند.

• دستگاه عصبی مرکزی از مغز و نخاع تشکیل شده است.
• دستگاه عصبی پیرامونی از عصب هایی تشکیل می شود که در خارج از دستگاه عصبی مرکزی قرار دارد.
• دستگاه غدد درون ریز یعنی مجموعه غده هایی که هورمون های خود را  به درون خون می ریزند و از این طریق رفتارها را تحت تاثیر قرار می دهند.

نورون: نورون سلولی است که اطلاعات را درون ارگانیسم انتقال می دهد. نورون عبارت از یک دستگاه پردازش اطلاعات بسیار ریز است که با هزاران رابط با نورونهای دیگر ارتباط دارد. لازم به ذکر است همه رفتارها، اعمال، افکار، احساس ها از نورونها نشات می گیرند.

ساختمان نورون: ۳ قسمت دارد.

• ۱- دندریتها: رشته های شاخه شاخه هستند که اطلاعات رسیده از نورون های دیگر را دریافت می کند.
• ۲- جسم سلولی: اطلاعات رسیده الکتریکی از دندریت ها را یکپارچه می کند، مواد غذایی را جذب میکند و چون شامل هسته است، بزرگترین قسمت پروتئینهای لازم برای عملکرد خوب سلول را در بر می گیرد.
• ۳- آکسون: ساختار دراز و لوله ای شکل دارد که اطلاعات یا پیامهای عصبی را منتقل می کند. آکسون نسبت به تغییرات بار الکتریکی غشای خود بسیار حساس است.

نحوه­ تولید پیام عصبی: اگر تغییرات الکتریکی در غشای آکسون به اندازه کافی باشد، در محل اتصال جسم سلولی و آکسون، پیام عصبی تولید می شود. پیام عصبی تا انتهای آکسون پیش می رود. به شاخه ها یا تقسمات انتهای آکسون پایانه­ی آکسونی گویند. پایانه های آکسونی موادی آزاد می کنند که نورونها و ماهیچه های مرتبط با آنها را فعال می سازد.

تفاوت عصب با نورون در چیست؟ نورون سلولی است که از ۳ بخش تشکیل شده است. عصب شبکه ای از آکسون هاست که عمل یکسانی دارند. تفاوت عصب با نورون مثل تفاوت کابل تلفن با سیم تلفن است. آسیب دیدن یک نورون نسبت به آسیب دیدن یک عصب بی معنی است.

میلین چیست؟ برخی از نورونها از عایق چربی به نام میلین پوشیده شده اند.

پیامهای عصبی با چه سرعتی پیش می روند؟ پیامهای عصبی معمولاً کند پیش می روند. پیامهای عصبی، آکسونهای برهنه (بدون میلین) را با سرعت ۱۰ متر در ثانیه طی می­کند. برخی از نورونها از میلین پوشیده شده­اند و باعث می­شود انتقال پیامهای غصبی سریعتر انجام پذیرد. ۱۰ برابر سریع تر.

سیناپس: محل اتصال دو نورون.

مواد روان گردان:

هر چیزی که آزاد شدن انتقال دهنده های عصبی در سیناپس ها را موجب می شود یا از آزاد شدن آنها جلوگیری می کند، ادراک یا خلق را تحت تاثیر قرار می دهد. موادی که روی دستگاه عصبی اثر می گذارد، مثل الکل و کافئین، اصطلاحاً موارد روان گردان گویند. خود ارگانسم نیز موادی به نام آندورفین ترشح می کند، که این مواد پیامها را در مسیر درد سد می کند. (مثل زمانی که بعد مسابقه دو ماهیچه ها درد می گیرد) در بعضی مواقع وقتی میزان آندورفین کافی باشد دونده احساس نشاط می کند. این حالت به زمانی که هروئین و مرفین مصرف می شود شباهت دارد.

هورمونها: دستگاه غدد درون ریز از غده هایی تشکیل می شود که موادی تحت عنوان هورمون ترشح می کنند. در اثر تحریکی که مغز انجام میدهد، غده ها هورمون های خود را به خون وارد می کنند. این هورمون ها تعادل حیاتی بدن را ثابت نگه می دارد.

هیپوتالاموس: رابط اصلی بین دستگاه عصبی و دستگاه غدد درون ریز هیپوتالاموس است. در بالای هیپوفیز قرار می گیرد.

دستگاه عصبی بدنی: از اعصاب که اطلاعات حرکتی را انتقال می دهد تشکیل می شود. از طریق تحریک کننده های حسی، وضعیت ماهیچه ها و اندامها نشات می گیرد و به طرف نخاع و مغز می رود. و مغز اطلاعات را به اعضاء منتقل می کند. دستگاه عصبی بدنی زیر مجموعه دستگاه عصبی محیطی است و اعمال ارادی را فرماندهی می کند.

دستگاه عصبی خودمختار: عمل اصلی این دستگاه، حفظ تعادل حیاتی، یعنی حفظ تعادل ارگانیسم به هنجار است. اعضای داخلی را کنترل می کند. کلاً به دو بخش تقسیم می شود: ۱- پاراسمپاتیک. ۲- سمپاتیک.

دستگاه عصبی پاراسمپاتیک حفظ و نگهداری جریان طبیعی ارگانیسم را تضمین می کند.

دستگاه عصبی سمپاتیک: گاهی واکنش جنگ یا گریز نامیده شده است. این واکنش، ارگانیسم را برای مبارزه با هر عامل استرس زا یا فرار از آن آماده می کند.

دستگاه عصبی مرکزی : از مغز و نخاع تشکیل شده است. مغز مرکز فرماندهی اعمال ارادی و غیر ارادی است و نخاع ساختمانی دارد که بازتابها را تولید می کند و رشته هایی دارد که مغز را با سایر قسمتهای ارگانیسم ارتباط می دهد.

ساختمان اصلی مغز:

۱- کرتکس : قشر خارجی و چین خورده مغز است. به نیمکره راست و نیکره چپ تقسیم بندی می شود. هر نیمکره اطلاعات سمت مقابل خود را پردازش می کند. هر نیمکره ۴ قطعه دارد: پیشانی، آهیانه، پس سری و گیجگاه.

۱.۱- قطعه پیشانی: جایگاه استعدادهایی است که تفاوت انسان با حیوان را شامل می شود. (نوآوری، آگاهی از خویشتن، توانایی برنامه ریزی) در قسمت عقب قطعه پیشانی، منطقه حرکتی پیامهای تولیدکننده حرکات ارادی را می فرستد. قسمت پایین پیشانی چپ ، منطقه بروکا است. ماهیچه های مورد سخن گفتن را هدایت می کند. بقیه قسمت های قطعه پیشانی مناطق ارتباطی هستند. دراعمال ذهنی، از جمله ادراک، هیجان، حافظه، زبان و تفکر وارد عمل می شود.

۱.۲- قطعه آهیانه ای (parietal) : در قسمت بالای مغز و در پشت قطعه پیشانی قرار دارد. قسمت جلوی منطقه آهیانه ای منطقه حس بدنی را تشکیل میدهد.بقیه قسمت های قطعه آهیانه ای مناطق ارتباطی را شامل می شود مناطقی که اطلاعات رسیده از محیط را یکپارچه می کند. این قسمت هنگام جستجو برای یافتن شئ فعال می شود.

۱.۳- قطعه پس سری: در پشت مغز قرار دارد. به طور کامل برای چشم و ادراک بینایی است. تصویر اولیه به مناطق پس سری جریان شکمی (ناحیه بصری V2 و V4)، و مناطق پس سری جریان پشتی(منطقه بصری V3 و V5) می رود.

۱.۴- قطعه گیجگاهی: در دو طرف مغز قرار دارد. اعمال آن شامل: ادراک شنوایی، زبان، حافظه، برخی جنبه های هیجانی. در بالای گیجگاه منطقه ورنیکه، محل تفکر و ادراک زبان است. (بیماری دیسلکسی یا خوانش پریشی به علت آسیب دیدن این ناحیه است و فرد نمی تواند بخواند و حرف بزند)

۲- مناطق زیر کرتکس: 

۲.۱- جسم پینه ای: پلی که ۲ نیمکره را به هم وصل می کند.

۲.۲- تالاموس: در زیر جسم پینه ای است. ۲ گروه هسته نورونی تخم مرغی شکل و چسبیده به هم دارد.تقویت کننده اطلاعات حسی است.

۲.۳- هیپوتالاموس: از جسم سلولی نورونهای واقع در زیر تالاموس تشکیل می شود.عمل اصلی آن حفظ تعادل حیاتی و تنظیم درجه حرارت بدن با استفاده از غدد درون ریز است. گرسنگی، تشنگی، رفتار جنسی و پرخاش را از طریق تولید برخی رفتارها به طور مستقیم یا غیر مستقیم کنترل می کند.

۲.۴- دستگاه لیمبیک: یا کناری، زیر کرتکس است کنترل تعداد زیادی از هیجان ها را بر عهده دارد . 

• مخچه: در پشت ساقه مغز و بالاتر از بصل النخاع است. حرکات همزمان و فعالیت حرکتی را هماهنگ می کند.
• ساقه مغز: ۱- برجستگی حلقوی. ۲- بصل النخاع. ۳- دستگاه شبکه ای فعال کننده. ساقه­ی مغز اداره­ی خواب ها و رویا ها را بر عهده دارد.

منابع :

• زمینه ی روانشناسی هیلگارد – فصل ۲
• روانشناسی عمومی، حمزه گنجی – فصل ۱۲

همه ما در مراحل و زمان هایی از زندگی، نیاز به گفت و گو و مشاوره داریم. جهت دریافت وقت مشاوره آنلاین یا حضوری با شماره ۰۹۳۵۵۷۵۸۳۵۸ تماس بگیرید.