روش تحقیق آزمایشی

طرح تحقیق (پروپوزال): پیش نویس روش کار است که محقق با استفاده از آن می داند در مورد رابطه متغیرهای مستقل و وابسته به نتایج معتبر دست یابد. طرح تحقیق یعنی ساختار، چهارچوب و سازمان کار.

اهداف طرح تحقیق :

• ۱- یافتن پاسخ سوال های تحقیق
• ۲- کنترل واریانس: مهمترین هدف طرح تحقیق است. نقش اصلی و فنی پژوهش است. 

در هر تحقیق سه واریانس وجود دارد.

۱) به حداکثر رساندن واریانس متغیر آزمایشی

۲) کنترل واریانس متغیرهای اضافی(مزاحم یا ناخواسته)

• الف) انتخاب تصادفی آزمودنی ها: بهترین و قوی ترین  روش است. 
• ب) حذف متغیرهای ناخواسته : آسان ترین راه شناسایی و حذف متغیر ناخواسته است. 
• ج) وارد کردن متغیرهای ناخواسته به پژوهش (اثر آنها را نیز بررسی کنیم)
• د) همتا سازی آزمودنی ها 
• ه) کنترل آماری (تحلیل کوواریانس)

۳) به حداقل رساندن واریانس خطا: واریانس خطا ناشی از ابزار اندازه گیری و تفاوت های فردی است . 

روش تحقیق آزمایشی :

به طور کلی می توان گفت به منظور برقراری رابطه علت و معلولی میان دو یا چند متغیر از طرح های آزمایشی استفاده می شود. ویژگی های این نوع تحقیق آن است که :

1. متغیرهای مستقل دستکاری می شوند
2. سایر متغیرها به جز متغیر وابسته ثابت نگه داشته شده و کنترل می شوند.
3. تأثیر متغیر(های) مستقل بر متغیر وابسته مشاهده می شود. برای این منظور، گروه های آزمایش و گواه، در نظر گرفته می شوند و از طریق آن ها تفاوت های میان آزمودنی ها کنترل می شود. این گروه ها طوری انتخاب می شوند که حد الامکان معادل و مشابه باشند.

در این روش آزمایشگر گروه آزمایش را تحت تأثیر متغیر مستقل قرار می دهد اما گروه شاهد از تأثیر این عامل به دور می ماند. آن گاه آزمایشگر پس از انجام آزمایش به بررسی تغییرات روی داده در گروه آزمایش در مقایسه با گروه شاهد می پردازد.

ویژگی های پژوهش آزمایشی : 

الف) کنترل: ویژگی اصلی یک تحقیق آزمایشی کنترل است. آزمایش باید به نحوی برنامه ­ریزی و سازماندهی شود که مانع حضور متغیرهای مزاحم و اخلال­گر شود؛ زیرا این متغیرها نتایج آزمایش را خدشه­ دار می­ کنند.

برای جلوگیری از دخالت عوامل و متغیرهای مزاحم معمولاً از گروه جفت شده، استفاده می­ شود؛ یعنی دو گروه مشابه که از صفات و ویژگی­ های یکسان برخوردارند، انتخاب می ­شوند. از این گروه، یک گروه آزمایش است که متغیر یا عامل مورد مطالعه روی آن اثر می ­گذارد و دیگری گروه شاهد یا کنترل است که در معرض متغیر مزبور قرار نمی­ گیرد. کنترل عوامل و متغیرها در علوم انسانی کار پر زحمتی است؛ زیرا بخشی از متغیرها جنبۀ کیفی دارند و قابل اندازه­ گیری و یکسان­ سازی نیستند؛ مثلاً انگیزه­ ها، عادات، شرایط زندگی خانوادگی، عقاید و باورها، ارزش­ها، تمایلات، هوش و استعداد، خصوصیات اخلاقی، احساسات و نظایر اینها از مواردی نیستند که بتوان آنها را ارزیابی و اندازه­ گیری نمود و سپس با در نظر گرفتن آن، گروه­های جفت را به طور یکسان انتخاب کرد.

البته محققان با هدف کاهش آثار ناخواسته و متغیرهای مزاحم، از روش انتخاب تصادفی برای گزینش جفت­ ها استفاده می­ کنند. نکتۀ دیگری که در رابطه با امر کنترل متغیرها مطرح می­ شود، این است که محقق نمی ­تواند بیش از حد شدت کنترل را افزایش دهد؛ زیرا در این صورت موجبات مصنوعی شدن یا غیر واقعی شدن محیط آزمایش را فراهم خواهد آورد، به خصوص اگر مورد آزمایش انسان باشد، چون انسان از عقل، شعور و ادراک، احساس و تجربه برخوردار است و به سادگی از حالت عادی خارج شده، حالتی مصنوعی و ساختگی به خود می­ گیرد.

ب) انتخاب تصادفی (‏Randomization‏)‏ : اگر چه کنترل در تحقیقات تجربی یک اصل اساسی است، اما اشکالاتی بر سر راه اعمال آن وجود دارد. برای چاره­ جویی و حل این مشکلات اساسی، محققات روش انتخاب تصادفی افراد نمونه یا جفت­ ها و گروه ­های دخیل در فرآیند آزمایش را برگزیده­ اند تا بدین وسیله تأثیر متغیرهای غیر قابل کنترل را کاهش دهند یا حذف و خنثی نمایند. مثلاً ممکن است برای انجام دادن یک تحقیق آزمایشی، چند دانشجوی موفق را به صورت تصادفی انتخاب کرده و آنها را با همین روش در گروه­ های مختلف آزمایشی جایگزین نمود. در چنین شرایطی، اختلاف موجود بین دانشجویانی که کنترل نشده ­اند همدیگر را خنثی می­ کنند و تنها خطای موجود، خطای نمونه­ گیری است که میزان آن را می ­توان بر اساس نظریه­ های احتمال محاسبه کرد. اگر اصل انتخاب تصادفی رعایت نشود، ممکن است گرایش ­های محقق یا آزمودنی­ ها در انتخاب تأثیر بگذارد و نمونه­ ها و جفت­ ها یکسان نباشد.

ج) تکرار پذیری (‏Replication‏)‏ : در بعضی از پژوهش­ ها به لحاظ نقش و کارکرد متغیرها و نیز خصوصیات متغیرها ممکن است اتکا به یک جفت برای آزمایش منجر به بروز نارسایی و خطا در نتایج آزمایش بشود. بدین لحاظ، و به منظور کاهش خطاهای ناشی از نابرابری صفات آزمودنی­ ها و جفت­ ها، محقق باید آزمایش را تکرار کند؛ یعنی اینکه جفت­های متعددی را از جامعۀ مورد مطالعه انتخاب نماید و آزمایش را در مورد هر یک به طور جداگانه یا هم زمان انجام دهد؛ مثلاً اگر آزمایش را به جای یک جفت در ۱۰ یا ۱۵ جفت تکرار کند، یقیناً نتایج دقیق ­تر و واقعی­ تری به دست خواهد آورد. او می ­تواند از ترکیب مجموع نتایج این گروه­ها به یک نتیجه کلی و مشترک دست یابد که یقیناً از اعتبار بیشتری برخوردار خواهد بود.

د) قابلیت تعمیم: گفته شد که هدف اصلی تحقیق تجربی کشف روابط علت و معلولی بین متغیرهاست؛ بنابراین، باید نتایج آن قابل تعمیم باشد، یعنی بتوان از آن قضیه کلی ساخت.

روش های کنترل متغیرها :

به منظور کنترل تفاوت های میان آزمودنی ها از روش های زیر استفاده می شود :

الف) انتصاب تصادفی : در انتصاب تصادفی هر یک از آزمودنی ها با شانس مساوی به گروه های ازمایش و گواه منتسب می شوند.از این شیوه در صورتی استفاده می شود که تعداد آزمودنی ها به اندازه کافی در دسترس باشد. به این ترتیب هرگونه تفاوتی در این دو گروه قبل و بعد از اجرای آزمایش مشاهده شود، صرفا ناشی از تفاوت تصادفی قلمداد می شود.

ب) همتا کردن تصادفی: در این شیوه سعی بر آن است که آزمودنی های انتخاب شده از نظر متغیر ناخواسته همگن باشند. برای مثال در یک آزمایش می توان دانش آموزان را با توجه به نمره آنان در یک آزمایش هوش با یکدیگر همسان کرد و فهرستی از زوج آزمودنی ها را بدست آورد. سپس به طور تصادفی یکی از دو عنصر زوج شده را به گروه شاهد و دیگری را به گروه ازمایش اختصاص داد.

ج) انتخاب همگن : در انتخاب همگن، نمونه ای از آزمودنی ها که از نظر متغیر ناخواسته همگن هستند، انتخاب می شوند. سپس از میان آن ها گروه های آزمایش و شاهد منتسب می شوند. در این شیوه سعی برآن است که میانگین متغیری که باید کنترل شود در گروه های مورد نظر یکسان باشد.

د) تحلیل کواریانس : در این شیوه داده های مربوط به متغیر ناخواسته، که قبل از اجرای آزمایش به دست می آید، در تحلیل نتایج مورد استفاده قرار می گیرد. برای مثال توانایی قبلی بزرگسالان را می توان با نمره های پیش ازمون مورد سنجش قرار داد و سرانجام نمره ها را به عنوان اندازه گیری متغیر ناخواسته در تحلیل نهایی دخالت داد.

ه) استفاده از آزمودنی ها به عنوان کنترل خودشان : گاه می توان روی افراد یک گروه آزمودنی آزمایشی را اجرا کرد و همان افراد را به عنوان کنترل خودشان مورد مشاهده قرار داد. برای مثال اگر بخواهیم تأثیر دو روش تدریس را در یک گروه آزمودنی بررسی کنیم، ابتدا با شیوه اول به آنان آموزش داده و پس از گذشت مدتی شیوه دوم را اجرا می کنیم.

اعتبار آزمایش

رعایت ملاکهایی که برای یک آزمایش خوب تدوین و تنظیم می شود موجب افزایش اعتبار آزمایش می شود؛ هر طرح آزمایشی باید دارای دو اعتبار درونی و بیرونی باشد.

الف: اعتبار درونی

این اعتبار با توانا ساختن پژوهشگر در جمع آوری اطلاعات و تجزیه و تحلیل آنها، با حذف کلیه عوامل مداخله گر، تعبیر و تفسیر درست آنها سر و کار دارد. به هنگام بررسی اعتبار درونی هر طرح تحقیقی، محقق از خود سوال می کند که آیا متغیر مستقل در متغیر وابسته ایجاد تغییر کرده است یا نه ؟ ما باید اطمینان حاصل کنیم که طرح تحقیق می تواند تائید کننده ی نتیجه گیری های علی باشد که ادعای آن را داریم. باید مطمئن بود که متغیرهای مزاحم تاثیری در متغیر وابسته نداشته اند.

عوامل زیر تهدیدی برای اعتبار درونی هستند : 

۱-تاریخچه (رخدادهای همزمان با انجام تحقیق) :

گاهی اوقات آزمودنیها تجاربی کسب می کنند که ناشی از دخالت متغیر مستقل نیست بلکه تحت تاثیر عوامل دیگری است و بر متغیر وابسته تاثیر دارند. در چنین شرایطی محقق نمی تواند ادعا کند یافته های تحقیق ناشی از اجرای متغیر مستقل است. درحین انجام تحقیق وقایع پیش بینی نشده ای ممکن است برمتغیر مستقل تاثیر بگذارند. هرچه زمان آزمایش طولانی تر باشد احتمال زیادی می رود که وقایع همزمان اعتبار تحقیق را خدشه دار سازند.

ممکن است برخی رویدادهای خارجی که محقق نمی تواند آنها را کنترل کند بر عملکرد افراد مورد مطالعه تاثیر مثبت یا منفی بگذارند. عواملی مانند آتش سوزی یا گوش دادن به سخنرانی, مشاهده یک فیلم هیجانی و…ممکن است بر عملکرد آزمودنی ها موثر واقع شوند. این گونه عوامل اجتماعی ممکن است در گروههای مورد مطالعه اثرهای متفاوتی برجای بگذارند. در آزمایش های میدانی که خارج ازموقعیت آزمایشگاهی انجام می گیرند, کنترل این نوع متغیرها درعمل ناممکن است. از طرف دیگر محقق نمی تواند میزان تاثیر این متغیرهای ناخواسته را در متغیر وابسته اندازه گیری کند.

۲- بلوغ (رشد) :

جریان های بلوغ که به هنگام اجرای تحقیق در آزمودنی ها به وقوع می پیوندد، ممکن است در شیوه رفتار آنها تاثیر بگذارد . به عنوان مثال اگر عده ای از آزمودنی ها پاسخ بهتر یا بدتری به پس آزمون بدهند علت آن ممکن است تاثیر متغیر مستقل نباشد ، بلکه این باشد که آنها پخته تر شده اند ، علاقه خود را ازدست داده یا خسته شده اند. در چنین شرایطی تاثیر سن، علاقه و خستگی با اثر متغیر مستقل آمیخته است.

۳- اثرات پیش آزمون:

پیش آزمون به آزمونی گفته می شود که قبل از اجرای متغیر مستقل و به منظور اندازه گیری رفتار ورودی آزمودنی ها اجرا می شود. پیش آزمون ممکن است موجب هشیاری و کسب تجارب در آزمودنیها گردد، به نحوی که هشیاری و تجارب کسب شده از پیش آزمون را در موقع پاسخ گویی به پس آزمون مورد استفاده قرار گیرد . دراین صورت پاسخگویی آنها ناشی از تاثیر متغیر مستقل نخواهد بود بلکه به دلیل کسب اطلاعات و تجارب لازم از اجرای پیش آزمون خواهد بود.

۴- ابزار یابی (نحوه اجرای وسایل اندازه گیری):

تغییر در وسایل اندازه گیری می تواند در یافته ها تاثیر داشته باشد. 

۵- بازگشت آماری:

در برخی از تحقیقات تربیتی ،به ویژه آنهای که جنبه درمانی دارند، آزمودنی ها را بر اساس نمرات فوق العاده بالا یا برعکس فوق العاده پایین انتخاب می کنند. وقتی چنین انتخابی صورت می گیرد، ممکن است اثر بازگشتهای ابزار آماری به کار برده شده با اثر متغیر مستقل اشتباه شود.

۶- تفاوتهای فردی آزمودنی ها:

اگر گروههای آزمایش و کنترل را در معرض یک متغیر مستقل قرار دهیم و پس از اتمام آزمایش ، به برسی نتایج آن آزمودنی ها را تحت آزمایش قرار دهیم، نتایج حاصله ممکن است ناشی از تفاوتهای فردی آزمودنی ها باشد نه اجرای متغیر مستقل.

۷-افت آزمودنی ها :

چنانچه عده ای از آزمودنی ها (گروه کنترل یا آزمایش) بعد از دخالت متغیر مستقل ، تمایل به ادامه همکاری نداشته باشند و مشارکت در تحقیق را رها سازند. در چنین شرایطی نمی توان نتایج حاصل از تحقیق را ناشی از دخالت متغیر مستقل دانست.

ب: اعتبار بیرونی

این اعتبار به قابلیت تعمیم پذیری یافته های تحقیق مرتبط است. پژوهشگر باید بتواند به جواب سولاتی نظیر اینکه آیا یافته های تحقیق قابل اطمینان است؟ و نتایج حاصله چه جامعه و موقعیت جغرافیایی و چه نوع متغیری قابل تعمیم است؟ پاسخ گوید.

در صورتی می توان به اعتبار بیرونی طرحی متکی بود که قبل از اجرای آن ،جامعه مورد مطالعه به طور دقیق تعریف شده باشد.

بررسی اعتبار بیرونی یک تحقیق مستلزم کنترل دقیق عوامل زیر است:

۱-کنش متقابل بین انتخاب آزمودنیها و متغیر مستقل:

ویژگیهای آزمودنی هایی که جهت مشارکت در تحقیق انتخاب می شوند ،نقش تعیین کننده ای در تعمیم یافته های تحقیق دارند. به عنوان مثال انتخاب تصادفی متخلفین راهنمایی و رانندگی در تهران نمی تواند نمونه واقعی تمام متخلفین ایران باشد. میزان تحصیلات ،هوش ، وضعیت اقتصادی – اجتماعی متخلفین در تهران ممکن است موجب شود که متغیر مستقل (نصب علایم راهنمایی و رانندگی و آموزش به وسیله وسایل ارتباط جمعی) تاثیر بیشتری داشته باشد.

۲-واکنشهای ناشی از تاثیر پیش آزمون:

اجرای پیش آزمون ممکن است قابلیت تعمیم نتایج حاصله را محدود سازد و پیش آزمون ممکن است رغبت وعلاقه آزمودنیها را کاهش یا افزایش دهد. حتی گاهی ممکن است توجه آنها را به مسائل یا حوادثی که در حالت عادی به آنها توجهی نداشتند جلب کند. در نتیجه این گونه آزمودنیها را نمی توان نماینده واقعی جامعه ای که از آن انتخاب شده اند دانست.

۳- واکنش ناشی از روش های تحقیق:

روشها و وسایل انجام تحقیق می تواند قابلیت تعمیم یافته های مطالعه را محدود سازد . اگر وسایل و شیوه های انجام تحقیق به آزمودنی ها این آگاهی را بدهد که آنها در یک مطالعه تحقیقی شرکت دارند. ممکن است مبادرت به رفتاری نمایند که با رفتار آنها در حالت طبیعی و عادی مغایرت داشته باشد . بنابر این اگر آزمودنی ها احساس نمایند که رفتار آنها مورد اندازه گیری و تحت مراقبت است، نتایج تحقیق قابل تعمیم به نمونه های دیگر جامعه نیست.

۴-مزاحمتهای ناشی از قرار گرفتن آزمودنی ها در معرض متغیر های مستقل متعدد:

هنگامی که ازمودنی ها در معرض دو یا چند متغیر مستقل قرار گیرند ، تاثیر متغیر مستقل قبلی به متغیر مستقل بعدی انتقال پیدا می کند. بنابراین یافته های تحقیق فقط به آزمودنی هایی که به همین ترتیب در معرض متغیر مستقل قرار گیرند، قابل تعمیم خواهد بود. به عنوان مثال ،چنانچه سه روش مختلف روانی در یک روز برای بیماران روانی معینی به کار ببریم، روش قبلی در روشهای بعدی تاثیر خواهد گذاشت و یافته های تحقیق قابل تعمیم به جامعه ای که نمونه از آن انتخاب شده نخواهد بود.

۵- قانون ابزار: تمایل محقق به استفاده از یک ابزار یا یک روش معین به عنوان راه حل هر مسئله. 

۶: اثر هاله ای: گرایش اثرگذاری مطلوب یا نامطلوب جنبه های نامربوط واحد مورد مطالعه بر جنبه های مربوط. اولین برداشت قوی، خواه مثبت یا منفی از یک فرد یا گروه، ارزشیابی های بعدی را تحت تاثیر قرار می دهد. 

۷: اثر روزنتال: انتظارات و نگرش آزمایشگر می تواند بر نتیجه نهایی تحقیق اثر بگذارد. 

۸: اثر هاوثورن: عواملی مثل تازگی، آگاهی از مشارکت در تحقیق، تغییر محیط به علت حضور مشارکت کنندگان، روش های ویژه و الگو های جدید روابط اجتماعی و اطلاع از نتایج ، همگی جز اثرات محیطی هستند که می توانند بر اعتبار بیرونی تاثیر داشته باشد. 

منابع : 

1. هومن، حیدرعلی . شناخت روش علمی درعلوم رفتاری. تهران. پیک فرهنگ.
2. سرمد، زهره و دیگران. روش تحقیق در علوم رفتاری . آگاه . 

* درود بر شما که با حمایت خود و دعوت دیگران به مطالعه این مطلب و دیگر مطالبم، به من انگیزه می دهید. لطفا در کامنت ها و مباحثات شرکت کنید و پرسشگر باشید. جهت مشاوره تلفنی یا حضوری با شماره ۰۹۳۵۵۷۵۸۳۵۸ در تلگرام یا ایمو هماهنگ نمایید. همچنین می توانید با شماره ۰۹۱۲۰۷۲۸۷۱۲ تماس بگیرید. *