به بهانه حمله های تروریستی در تهران ، به ریشه های روانی آن می پردازیم.
ما پدیده داعش را بر اساس سه نظریه ی، ۱- ناکامی – خشونت ۲- خودشیفتگی – خشونت ۳- عقده ادیپی ، تحلیل و بررسی می کنیم.
۱- ناکامی – خشونت
بر اساس نظریه ناکامی – خشونت وقتی افرادی از دست یافتن به هدف ناکام می مانند دست به پرخاشگری و خشونت می زنند. به عقیده دالارد: «ناکامی همواره منجر به خشونت می شود و خشونت همواره نتیجه ناکامی است»
از زمان تولد داعش در سال ۲۰۰۶ تاکنون این گروه از دستیابی به اهداف مورد نظر خود در سوریه و عراق ناکام مانده و خصوصا با برگزاری انتخابات در سوریه و انتخاب مجدد بشار اسد و تحکیم پایه های دولت او داعش دست خود را خالی دید و این بار خون بارتر و هجومی تر به داخل عراق سرازیر شدند و با بکارگیری مکانیسم دفاعی «جابجایی» خشم و کینه خود را بر سر دولت و مردم عراق خالی کردند. رفتارهای گروه تروریستی داعش در عراق نشان می دهد که ناتوانی و ناکامی در بدست گرفتن حکومت سوریه را از طریق ناامن کردن عراق و کشتار فردی و گروهی اقلیت های مذهبی و قومی و به نمایش در آوردن خشونت در رسانه ها جبران می کنند.
نکته مهم دیگری که قابل بررسی است خصوصیات شخصیتی افرادی است که به داعش پیوسته اند. آنان عمدتا مردان، زنان و جوانانی هستند که از کشورهای اروپایی و ایالات متحده گرفته تا افریقا و استرالیا به داعش ملحق شده اند که عموما فاقد یک جایگاه اجتماعی و خانوادگی و شغلی مناسب در کشور و خانواده خود بوده اند و به هر دلیل نتوانسته اند یک زندگی متعادل و رضایتمند داشته باشند و در کشور خود شهروند درجه چندم به شمار می رفته اند.
بر طبق این استدلال شخصیت نابهنجار فرد تروریست ریشه در ناکامی وی در زندگی شخصی اش دارد. این ناکامی منجر به کنش های فوق العاده خشونت آمیز علیه دیگران می شود. از این رو احساس بی کفایتی در زندگی فردی منجر به شکل گیری نوعی خشم یا احساس نفرت از جهان در نظر فرد می شود و به دنبال محل خروجی برای این خشم ورم کرده از درون خود می گردد. بدین ترتیب تعارضات زندگی خصوصی به حوزه عمومی برون ریزی می شود و فضایی پرتنش و طوفانی در جامعه ایجاد می شود.
از دیدگاه اریک اریکسون، وقتی که فرد به یک هویت یکپارچه بر اساس ارزش های خانوادگی، اجتماعی و دستورات تربیتی و آموزشی هنجار در جامعه ناتوان باشد منجر به شکل گیری « هویت منفی » در وی می شود و فرد به سمت اعمال و رفتارهای جنایی و بزهکارانه می رود. با بررسی اعضاء داعش مشخص می شود که این افراد نتوانسته اند با هنجارهای جامعه خود به صلح برسند و نقشی که خانواده فرد و جامعه او آن را محترم می شمارد، بپذیرند. در نتیجه با عضو شدن در داعش یعنی تروریست شدن، هویت منفی را برای خود انتخاب کرده اند. «میل آنها به فرار از دلتنگی های خانه و یافتن یک هویت است.»
رافائلو پانتوچی می گوید: «برخی افراد به آنجا کشیده می شوند به این دلیل که در زندگی شان کار چندانی نیست که انجام دهند و جز بیکاری و بی عاری کاری ندارند». تصاویر پیکارجویانی که اسنوکر بازی می کنند، شیرینی می خورند و در استخرهای شنا به هم آب می پاشند، گاهی نشان می دهد که جهاد، بدون مشروبات الکلی، در تضاد نیست. برای جوانانی که در مشاغل دست چندم و در شهرهای یکنواخت و خسته کننده کار و زندگی می کنند، برادری و اسلحه هیجان آمیز به نظر می رسد. بسیاری از پیکارجویان بلژیکی از دورافتاده ترین شهرها می آیند.»
۲- خودشیفتگی – خشونت
بر اساس نظریه خودشیفتگی – خشونت، اندکی خودشیفتگی برای هر فرد انسانی امری ضروری و حیاتی است. چرا که از این طریق بخش عظیمی از اعتماد به نفسش تامین می شود. اما شکل افراطی خودشیفتگی دردسرهایی را برای صاحب اش و افراد پیرامون وی ایجاد می کند.
فرد خودشیفته اساسا خود را در جهان مهم می داند و جایگاهی بلند مرتبه برای خود قائل است و از دیگران انتظار دارد مدام او را آفرین بگویند و تعریف و تمجید کنند اما وقتی که از طرف دیگران بی اهمیت می شود و مورد توجه قرار نمی گیرد، اعتماد به نفسش آسیب جدی می بیند. در نتیجه فرد به سوی رفتارهای خشن و پرخاشگرانه حرکت می کند. با این مبانی نظری این تحلیل بدست می آید که افراد عضو در داعش در یک بن بست روان شناختی، زیست می کرده اند و برای بدست آوردن اعتماد به نفس از دست رفته خود با هویت داعش ظاهر شده اند تا در سایه این قدرت موهوم کسب روحیه و اعتبار کنند. این شکست نارسیستی واکنشی خشم آلود به همراه دارد و اعتماد به نفس خود را در تخریب اعتماد به نفس دیگران می بیند. (برگرفته از مقاله خودشیفتگی زیگموند فروید )
۳- عقده ادیپ
از نظر فروید انسانها بدون شک اسیر ناخودآگاه و اتفاقات دوران گذشته خود هستند به باور فروید انسانها تحت تاثیر محرک هایی هستند که اغلب از وجود آنها اگاه نیستند. یکی از این محرک ها عقده ادیپ می باشد که همان احساس کودک به والد جنس مخالف خود می باشد. این اصطلاح به سومین مرحله از رشد روانی – جنسی فروید اشاره دارد که وی آن را بخشی مهم و جدایی ناپذیر از دوران کودکی می داند.
در عقده ادیپ، کودک، پدر را به عنوان جایگزین و رقیبی برای دوست داشتن مادر می بیند. به عقیده فروید حل ناموفق این تعارض می تواند به مشکلات بعدی در دوره جوانی و بزرگسالی فرد منجر شود. کنراد کلن در تحلیل تروریست هایی مانند هانس یوآخیم کلین و کارلوس معروف به شغال مدعی است که تنفر آگاهانه و ناآگاهانه نسبت به پدر هر کدام را به شورش خشونت آمیز علیه اقتدار یا «شخصیت های پدر مانند» هدایت کرده است.
واقعیت جهان عرب نشان می دهد که بسترهایی مناسب برای تولید گروه هایی با ایدئولوژی های قبیله ای و فرقه ای فراهم است و این قبیل گروه های تروریست در واکنش به پدران قبایل و از همه مهم تر حاکمان این قبیل کشورها که به قول فوکویاما «پدرسالار » هستند و جان و مال و ناموس کشور را به نام خود سند زده اند و هر لحظه اراده کنند همه چیز در برابر آنها سر تسلیم فرود می آورد؛ پدید آمده اند.
اگر داعش را فوران عقده ی ادیپی و حکومت های پدرسالار را نماد اتوریته و اقتدار حاکم بدانیم، انگیزه شکل گیری داعش بیشتر نمایان می شود. به قول فرید زکریا: «جوانان عربستان سعودی امروزه به چه چیزشان افتخار کنند؟ یک نظام سلطنتی فاسد و متکبر که ثروت نفت ملی را هدر داده است.» از طرفی دیگر داعش بر این باور است که این قبیل کشورهای به اصطلاح پدرسالار عرب نتوانسته اند اسلام ناب را پیاده کنند. از این رو احیاء و اجرای اسلام واقعی را رسالت خود می دانند.
ابوولید المغربی، شهردار منتصب داعش در موصل می گوید: «ان‌شاءالله ما نخستین دانشگاه خود را که بر پایه رهنمون‌های شریعت است و در آن هیچ جایی برای ایدئولوژی‌های غیرسالم غربی نخواهد بود، راه‌اندازی می‌کنیم و در تلاشمان برای ساختن جامعه‌ای دقیقا منطبق با آموزه‌های اسلام مستحکم خواهیم بود.» این اظهار نظر نشان می دهد که داعش چه کینه ای از سران کشورهای عرب منطقه در دل دارد و برای برون ریزی این احساس دست به چه رفتارهای پرخطری می زند.
منبع : هوتون، دیوید پاتریک (۱۳۹۳)، روانشناسی سیاسی ، ترجمه سعید عبدالملکی، ، انتشارات دانژه، تهران.