لغزش جزئی از طبیعت بیماری اعتیاد است. آمارها نشان می دهند که حدود پنجاه درصد از معتادان در سال اول بهبودی خود دوباره مواد استفاده می کنند. بهبودی از بیماری اعتیاد مانند سایر بیماری های مزمن مساله ای است که می بایست به صورت روزانه تحت درمان قرار گیرد. اگر کارهائی که برای بهبودی ما لازم هستند را هر روز و بطور مرتب انجام ندهیم طبیعتاً دوباره اسیر مصرف مواد مخدر خواهیم شد، زیرا این کار تنها راهی است که ما برای کنار آمدن با زندگی یاد گرفته ایم. در مورد اعتیاد باید بدانیم که دچار شدن به لغزش و عود کردن بیماری، پیش از آن که دوباره مصرف مواد را شروع کنیم آغاز می شود. به ندرت اتفاق می افتد که یک معتاد در حال بهبودی به طور ناگهانی و بدون هیچ دلیلی به مصرف دوباره مواد روی بیاورد؛ بلکه قاعدتا وی مدت زمانی را در دو مرحله اول لغزش یعنی لغزش احساسی و لغزش فکری گذرانده و سپس به جایی می رسد که تصور می کند چاره دیگری به جز مصرف مواد مخدر نداشته و در حقیقت لغزش جسمی را آغاز می کند. زمانی که نحوه کنار آمدن با احساساتمان و افکار و رفتار ما به دوران اعتیادمان بر می گردد، وقتی که جلسات گروه درمانی را نادیده می گیریم؛ آن موقع است که قاعدتاً خطر وسوسه مصرف دوباره مواد بیشتر می شود زیرا این راهی است که ما برای کنار آمدن با مشکلات زندگی، سالیان دراز از آن استفاده کرده ایم. بیشترین شانس ما برای جلوگیری از بازگشت به اعتیاد، در مرحله لغزش احساسی و فکری است چون در این مرحله است که قدرت کنترل و انتخاب داریم که به بیماری خود اجازه ندهیم تا با کشاندن دوباره ما به سمت استفاده از مواد مخدر روال بهبودی ما را به نابودی بکشاند.
مرحله اول : لغزش احساسی
پیش از این که دوباره استفاده از مواد مخدر را شروع کنیم در ابتدا وارد مرحله ای می شویم که به آن لغزش احساسی می گویند. در این مرحله به استفاده مواد فکر نمی کنیم، اما احساسات و عواطف ما راه را برای اینکه دوباره به سراغ مواد مخدر برویم هموار می کنند. در این مرحله با آنکه ما در حال بهبودی هستیم، احساس اضطراب و بی قراری می کنیم چون نمی توانیم احساسات و عواطف خود را کنترل کنیم بلکه به آنها اجازه می دهیم تا بر زندگی ما غلبه کنند. در این مرحله است که باید تصمیم صحیح و منطقی بگیریم و از ابزارهای بهبودی برای کنترل هر چه بیشر احساسات خود استفاده کنیم. توجه نشان ندادن به این علائم و هشدارها باعث افزایش فشارهای عصبی و احساسات منفی خواهد شد و ما را به سمت مرحله دوم یعنی لغزش افکاری خواهد کشاند. در این مرحله است که انحراف فکری معتاد گونه به سراغ ما آمده و سرانجام ما را متقاعد خواهد کرد که تنها راهی که با آن می توانیم خود را التیام دهیم مصرف دوباره مواد مخدر است. مرحله لغزش احساسی ممکن است هفته ها، ماه ها و حتی سال ها طول بکشد و ما هشدارهای این مرحله را نادیده بگیریم. اما تجربیات تلخ بسیاری از ما معتادان در حال بهبودی نشان می دهد اگر ما احساسات خود را مهار نکنیم بالاخره به راه و روش قدیمی و غریزی خودمان که استفاده از مواد مخدر است بر می گردیم.
توجه داشته باشید که در روزهای اول بهبودی امکان لغزش احساسی ما بیشتر است چون در این دوره ما احتمالا به عوارض خماری پس از ترک مواد مخدر نیز دچار می شویم و احساساتمان دستخوش نوسان و بی ثباتی می شوند. در این مرحله هم جسم و هم ذهن ما به تدریج برای فعالیت عادی خود بدون نیاز به مواد مخدر آماده شده و احساسات ما بیشتر از همیشه تحریک می شود و از لحاظ جسمی نیز با مشکلاتی روبرو می شویم. اما باید بدانیم که این سختی ها در واقع جزئی از فرآیند پاک شدن از مواد مخدر و سم زدائی ما است. با دانستن این موضوع که مسائلی همچون تغییر حالات روحی و مختل شدن خواب نشانه هایی از پدیده خماری هستند و در نتیجه حالت موقت و گذرا دارند به ما کمک خواهد کرد تا با این گونه مشکلات کنار بیائیم و راحت تر آنها را تحمل کنیم.
نشانه های لغزش احساسی عبارتند از:
- غرق شدن در احساسات
- ناتوانی در کنار آمدن با احساسات
- فشارهای عصبی مداوم
- اضطراب
- بیقراری
- خشم و سرخوردگی
- گرفتن حالت تدافعی ( فرو رفتن در لاک خود)
- نوسانات حلقی و احساسی
- انزوا
- کمک نخواستن
- شرکت نکردن در جلسات گروه درمانی
- اختلال در عادات غذایی
- اختلال در عادات خواب
مرحله دوم : لغزش فکری
در مرحله لغزش فکری، در ذهن ما آشوب و غوغا برپا شده است. از یک طرف افکار ما از ما می خواهد تا “مواد مصرف کنیم” و از طرف دیگر “افکار بهبودی ما” از ما می خواهد که از مصرف مواد مخدر خودداری کنیم. به این طرز فکر “انحراف فکری معتادگونه” می گویند. در این مرحله الگوهای فکری ما به راه و روش قدیمی خود یعنی افکار و حالت های آشفته و بیمار گونه باز می گردد. در چنین شرایطی به جای استفاده از ابزارهای بهبودی، افکار معتادگونه ما باعث می شود که به تدریج به سمت استفاده دوباره از مواد کشانده شویم. در ظاهر ممکن است اعمال بهبودی خود را انجام دهیم یعنی در جلسات انجمن شرکت کنیم و از دیگران نیز حمایت کنیم، اما فکر و ذهن ما در رویای استفاده مجدد از مواد و نشئگی سیر می کند. باید توجه داشته باشیم که بیماری اعتیاد در اصل در فکر و ذهن ما ریشه دارد و این افکار ما هستند که ما را وسوسه کرده و فریب می دهند تا برای کنار آمدن با مشکلات زندگی دوباره به مصرف مواد مخدر بازگردیم. در این مرحله باید از دیگران درخواست کمک کنیم و برای برگرداندن خود به حالت و روحیه بهبودی از ابزارها و حمایت های گروه استفاده کنیم. در مواردی بیماری اعتیاد را به شیطان نسبت می دهند چون این بیماری آنچنان با فکر و ذهن ما بازی می کند که در بیشتر مواقع زمانی متوجه می شویم که فکر ما به بازی گرفته شده است که دیگر کار از کار گذشته و کاملاً دیر شده است. به همین علت زمانی که می خواهیم از چنگ بیماری اعتیاد رهائی پیدا کنیم به کمک دیگران نیاز داریم چون به تنهائی و فقط با تکیه به خودمان نمی توانیم از عهده این کار بربیائیم. در دورانی که خطر لغزش فکری ما را تهدید می کند باید هوشیاری خود را کاملا حفظ کنیم و تصمیمی صحیح و عاقلانه در جهت حفظ بهبودی خود بگیریم. اگر در این حالت نتوانیم تصمیم درستی اتخاذ کنیم و در برابر افکار مخرب و معتادگونه خود تسلیم شویم؛ بدون چون و چرا وارد مرحله نهایی یعنی لغزش جسمی شده و استفاده دوباره از مواد مخدر را شروع می کنیم.
برخی از نشانه های لغزش فکری عبارتند از :
- فکر کردن به افراد، مکان ها، و زمان هایی که مواد مخدرمصرف می کردیم
- یاد کردن از دوران اعتیاد به عنوان دوره ای خوش
- صادق نبودن با خود و دیگران
- رفتن به سراغ دوستان دوران مصرف
- خیال بافی درباره استفاده دوباره از موادمخدر
- فکر کردن به لغزش و از سرگیری استفاده از مواد
- نقشه کشیدن برای مصرف مجدد مواد
مرحله سوم : لغزش جسمی
زمانی که نتوانیم جلوی اضطراب و فشارهای عصبی را بگیریم و الگوهای فکری دوران اعتیاد خود را از سر بگیریم، در نهایت در دام مرحله سوم از لغزش که لغزش جسمی است خواهیم افتاد. به عبارت دیگر، استفاده از مواد مخدر را دوباره شروع خواهیم کرد. در این مرحله است که افکارمان ما را قانع می کنند که به جز بازگشتن به اعتیاد، راه دیگری برای مقابله با مشکلات زندگی نداریم. بسیاری از معتادانی که دچار لغزش شده اند، ناتوانی در تغییر دادن احساسات، افکار و رفتارهای خود را مهمترین عامل بازگشت به اعتیاد خود می دانند.
حتی اگر دوباره اقدام به مصرف مواد مخدر کردیم نباید دچار یاس و ناامیدی شویم بلکه باید از لغزش و اشتباه خود درس عبرت گرفته و روال بهبودیمان را دوباره آغاز کنیم. باید تصمیم بگیریم که فریب نخوریم و اجازه ندهیم که بر اثر لغزش و استفاده مجدد از مواد مخدر زندگیمان تباه و نابود شود. بزرگترین خطر بعد از لغزش این است که چرخه ویرانگر اعتیاد و بیماری ما دوباره به حرکت درآمده و وسوسه فکری و ویار جسمی مصرف دوباره مواد به سراغمان بیاید. باید فرآیند بهبودی خود را با یک تصمیم گیری درست و به موقع، دوباره شروع کنیم و به خاطر داشته باشیم که حتی بعد از لغزش نیز ما هنوز قدرت انتخاب داریم. باید بدانیم که لغزش به این معنی نیست که ما دیگر چاره ای جز ادامه مصرف مواد مخدر نداریم و کنترل همه چیز از دستمان خارج شده است. بلکه باید به یاد داشته باشید به عنوان کسانی که از یک بیماری مزمن در عذاب هستیم، ممکن است ما در یک لحظه به طور ناخودآگاه به عادت قدیمی خود که به آن خو کرده ایم بازگشته و لغزش کنیم، ولی پس از آن می توانیم تصمیم بگیریم که مجددا خود را از چنین وضعیتی دور کرده و مسیر بهبودی خود را ادامه دهیم. به یاد داشته باشید که لغزش کردن می تواند مانند یک دوست صمیمی، شناخت شما از خودتان را بیشتر کرده و باعث رشد و پیشرفت شما در سفر بهبودیتان شود.