فرض بنیادی در روانکاوی این است که بخش عمده رفتار انسان از فرایند های ناهشیار سرچشمه می گیرد. فرایند های ناهشیار همان باورها، ترسها و خواسته هایی هستند که شخص از وجود آنها آگاه نیست اما بر رفتارش تاثیر می گذارد. این خواسته ها و تمایلات زمانی در حوزه آگاهی قرار داشته اند، با منع یا سرکوب کردن تکانه های دوران کودکی، این تمایلات از حیطه آگاهی به حیطه ناهشیار رانده شده اند و بعدها بصورت اختلالات هیجانی بروز می کنند.

روانکاوان(بخصوص فروید)، امر اعتیاد را نوعی تمایل واپس گرانه و خودارضایی قلمداد می کردند اما روانکاوان جدید، اعتیاد را نوعی واکنش پیشرو برای کنار آمدن با کمبودها می دانند؛ این کبودها در دوران رشد ایجاد شده اند. در برخی موارد اعتیاد دفاعی در مقابل روان پریشی تلقی می شود و معتادان برای غلبه بر احساسهای منفی، خلاء، خرد شدگی و برای رسیدن به حالت بهتر و تحت کنترل در آوردن اوضاع، به اعتیاد روی می آورند.

بر اساس روان کاوی، مصرف کنندگان مواد از اضطراب، افسردگی و عدم کنترل تکانه رنج می برند که با مصرف مواد تسکین می یابند. نقایص من (ایگو) باعث می شود که فرد در بر طرف کردن عواطف دردناکی چون احساس گناه، اضطراب و خشم ناتوان باشد.

رویکرد روانکاوی نسبت به اعتیاد، از طریق چندین موضوع قابل بررسی است:

• ۱- نقش مراحل روانی-جنسی  
• ۲- تکامل شخصیت 

نقش مراحل روانی-جنسی  :

فروید مراحل رشد انسان را ، روانی-جنسی نامیده است. در هر مرحله از رشد، منطقه خاصی از بدن نسبت به تحریک حساسیت دارد و دارای شهوت زایی است. اولین مرحله از رشد روانی -جنسی ، مرحله دهانی است که از تولد تا حدود ۱۸ ماهگی به طول می انجامد. در این مرحله، دهان، لبها و زبان نواحی شهوت زا هستند، لذا مکیدن و سپس گاز گرفتن، از جمله فعالیت های خوشایند برای کودک محسوب می شود. این دوره می تواند به تعارض هایی منجر شود؛ چنانچه کودک به اندازه کافی نیازهای دهانی اش ارضاء نشده یا اینکه بطور افراطی به لذت های مربوط به این مرحله وابسته شود نمی تواند به مرحله بعدی صعود کند. بنابر این ناکامی یا ارضای بیش از حد کودک در مرحله رشد دهانی موجب تثبیت در این مرحله می گردد.

تثبیت یعنی دلبستگی به شیوه ارضای خود در یکی از مراحل رشد قبلی.

فروید معتقد بود اعتیاد به مصرف مواد، بازگشت به مرحله دهانی است. کسانی که سیگار می کشند، الکل مصرف می کنند، به رابطه جنسی دهانی اولویت می دهند، یا همواره در حال خوردن، نوشیدن، و جویدن هستند. در مرحله دهانی رشد روانی تثبیت شده اند. این افراد در زمانی که مرحله رشدی دهانی را سپری می کرده اند، یا بطور افراطی در معرض تحریک دهانی قرار داشته اند یا اینکه از تحریک مورد نیاز محروم مانده اند. لذا به هنگام رویارو شدن با ناکامی، تمایل دارند به مرحله دهانی رجعت نمایند.

مصرف مواد، رفتاری است که بازگشت به اعمال دهانی را ممکن می سازد. با مصرف ماده، فرد به مرحله پایین تری از رشد روانی بر می گردد و بدین روش از رویارو شدن با موقعیت اضطراب زای جدید خودداری می کند.

فروید معتقد بود که اعتیاد نوعی رفتار جایگزینی است که ابتدا لذت بخش و سپس غیر لذت بخش است و سیکل معیوبی را پیش می آورد. در این سیکل، میل به لذت ارضاء می شود، اما با احساس گناه و از دست دادن عزت نفس همراه است. این احساسات اضطراب قابل توجهی را ایجاد می کند که خود به تکرار عمل برای رهایی از اضطراب منجر می شود.

تکامل شخصیت :

شخصیت فرد در طول رشد از سه مرحله تکاملی عبور می کند:

الف) نهاد : آن بخشی از شخصیت است که با تولد فرد بوجود می آید و تابع اصل لذت است. نهاد همواره در تلاش است تا خواسته ها و تمنیات خودش را ارضا کند. از آنجایی که رفتارهای اعتیادی مرکز پاداش (لذت) را فعال می کنند، اعتیاد با این بخش از شخصیت رابطه نزدیکی دارد. معتادان در پی ارضای فوری خواسته های نهاد هستند، لذا اعتنایی به مقتضیات موقعیت خود ندارند.

ب) من : با تکامل شخصیت، بخش واقع گرای آن رشد می کند. ایگو در ارضای خواسته های نهاد بطور واقع بینانه عمل می کند. بدین معنی که اگر امکان برآورده سازی این خواسته ها عملی نباشند، نهاد را کنترل می نماید تا ارضای آن خواسته را تا زمان تحقق شرایط آن، به تاخیر بیاندازد. کارکرد دیگر ایگو این است که به عنوان واسطه ای بین تمنیات سیری ناپذیر نهاد و سختگیری آرمانگرایانه فرامن عمل می کند و بدین وسیله باعث ایجاد تعادل در ساختار شخصیت می گردد. ایگو در واقع مدیر اجرائی شخصیت است زیرا تصمیمی می گیرد کدام یک از خواسته های نهاد بایستی ارضاء شود.

در یکی از تبیین های روانکاوی، اعتیاد بازتاب اختلال ایگو تلقی می گردد که در اثر ناتوانی فرد برای مدارا با واقعیت بوجود آمده است. وقتی این بخش از شخصیت مختل شود، فرد نمی تواند تکانه هایی که رفتارهای اعتیادی را بر می انگیزد، کنترل کند.

ج) فرامن : علاوه بر آسیب دیدگی ایگو، عامل دیگری که در تکامل شخصیت می تواند باعث گرایش به اعتیاد گردد “فرامن سخت گیر” است. سوپر ایگو بخش آرمانگرا و اخلاقی شخصیت را تشکیل می دهد. این بخش از شخصیت تقریبا معادل وجدان اخلاقی است که در اثر امر و نهی ها و بایدها و نبایدهایی که از سوی والدین برای کودک صادر می شود، تقویت می گردد. فراخود همواره مخالف ارضای خواسته های نهاد است و چنانچه رفتاری از سوی فرد صادر شود که مغایر با دستورات فراخود باشد احساس گناه و اضطراب بوجود می آورد.

از آنجایی که مصرف مواد در رفع اضطراب فرد موثر است، روانکاوان معتقدند کسانی که فرامن سختگیرتری دارند و خود تنبیه گر هستند، برای کاهش استرس های ناشی از آن، ناخودآگاه به مصرف الکل روی می آورند تا بدین وسیله از فشارهای فرامن رهایی یابند.

یکی از جملات قصار روانکاوی این است که : سوپر ایگو در الکل قابل حل است.

فرد معتاد به الکل از واقعیت به دنیای خیال واپس روی(Regression) می کند و این واپس روی تا مرحله دهانی ادامه می یابد. اگر شخص با محروم سازی دهانی مواجه شود به تدریج خواهد آموخت که باید هر فرصتی را که به دست می آورد، برای رسیدن به لذتی آنی از آن استفاده کند. به تدریج که فرد رشد می کند به الکل یا سایر مواد روی می آورد تا به لذت و خوشی های آنی برسد.

علل اعتیاد را در دیدگاه های روان کاوی پس از فروید بر فرضیه های مربوط به فرامن(Super-Ego) کاملا تنبیه گر و تثبیت در مرحله رشد دهانی تأکید کرده اند. افرادی که فرامن سختگیری دارند و خود تنبه گر هستند برای کاستی از استرس، ناخودآگاه به دلیل اضطراب حاصل از تعارض بین مسائل اخلاقی و تمایلات غریزی، به الکل و سایر مواد روی می آورند. اضطراب در کسانی که در مرحله دهانی تثبیت شده اند ممکن است با مصرف دهانی موادی چون الکل کاهش یابد و مصرف چنین موادی باعث ایجاد احساس قدرت و افزایش عزت نفس می شود.

رادو (Rado) بر اثر تهییجی و بالا برنده مواد در تغییر خلق افسرده تأکید می کند. به عقیده او معتادان به این علت مواد را مصرف می کنند که از نوعی افسردگی رهایی یابند. این افسردگی حالتی هیجانی است که طی آن وقتی فرد محرومیت و ناکامی را تجربه می کند دچار رنجی شدید و مداوم می شود. آنچه مواد را برای معتاد ضروری می سازد توانایی آن در افزایش عزت نفس و تغییر دادن خلق افسرده به سرخوشی است.

همه ما در مراحل و زمان هایی از زندگی، نیاز به گفت و گو و مشاوره داریم. جهت دریافت وقت مشاوره آنلاین یا حضوری با شماره ۰۹۳۵۵۷۵۸۳۵۸ تماس بگیرید.