احساس خود ارزشمندی

زندگی با مشکلات گوناگون آن چنان ما را گرفتار کرده است که هر چه بیشتر تلاش می‏ کنیم کمتر به هدف می ‏رسیم. دائما احساس می‏ کنیم گم شده ‏ای داریم. آن قدر در روزمرگی‏ ها غرق شده ‏ایم که از همه چیز و همه کس غافل مانده ‏ایم. نمی ‏دانیم کیستیم، کجاییم و چه می‏ خواهیم. بسیاری را می‏ بینیم که به شدت افسرده‏ اند و در زندگی کمتر احساس شادی می کنند. این‏ها کسانی‏ اند که به خود، دیگران و محیطی که در آن زندگی می‏ کنند بی‏ توجه ‏اند.

باید پذیرفت که این دست کشیدن از خود، موجب بروز مسائل زیادی برای فرد و اطرافیانش می‏ شود. در درجه اول احساس بی کفایتی و بی‏ لیاقتی می‏ کند. پدید آمدن این زمینه عاطفی سبب می شود که فرد جریان فکری خود را به کار نیندازد و هیچ‏گاه خود را برای فهم، درک و عمل آماده نبیند. چنین انسانی در شناخت توانایی‏ ها و نقاط ضعف و قوت خود آگاهی ناقص‏ تری دارد، لذا در تنظیم اعمال و رفتار خویش ناموفق ‏تر است و از فعالیت‏ های مثبت امتناع می‏ ورزد و در نتیجه دچار یاس و افسردگی می‏ شود .

برای جلوگیری از بروز چنین مسائلی باید یاد بگیریم از خود، خوب مراقبت کنیم تا سالم ‏تر، شادتر و خوشبخت‏ تر باشیم. در نتیجه این مراقبت، بهتر کار خواهیم کرد و توانایی بیشتری از خود نشان خواهیم داد. فردی خواهیم شد با عزت نفس بالا که خود را خوب می‏ شناسد، بر خصوصیات مثبت، توانایی‏ ها، زیبایی‏ ها و استعدادهای خاص خود آگاه است و به آن ارج می‏ گذارد و از بودن آن‏ها احساس خوشحالی و رضایت می‏ کند و به طور واقع بینانه محدودیت‏ ها، کاستی‏ ها و ناتوانی‏ های خود را می‏ بیند و نه تنها از آن‏ها شرمنده نیست، بلکه قسمتی از خود می‏ داند.

رسیدن به احساس خود ارزشمندی‏ بهترین و ساده ‏ترین راه رسیدن به دیگر لذت‏ های حقیقی است. احساس خود ارزشمندی‏ یکی از نیازهای مهم روحی و روانی انسان است که در همه به طور فطری وجود دارد و با جهت‏ گیری صحیح موجب رشد و کمال می‏ شود. 

اهمیت احساس خود ارزشمندی:

احساس خود ارزشمندی یعنی داشتن احساسی مثبت درباره خود و توانایی‌های شخصی. احساس خود ارزشمندی توانایی و تمایل فرد را در تعامل با دیگران افزایش می‌دهد و تجربه کردن چیزهای جدید را آسانتر می‌کند و در مقابل، فقدان یا میزان پایین‌ این احساس از عوامل مهم شکست، در خود فرو رفتن و دوری از افراد و تجربه‌های جدید است. فقدان یا کمبود احساس خود ارزشمندی مقدمه نفرت از خود و خود تخریبی است. ما بر مبنای میزان احساس خود ارزشمندی، با چالش‌های زندگی مقابله و در راه رسیدن به اهداف حرکت می‌کنیم. احساس خود ارزشمندی همچنین حاصل موفقیت‌های ما در زندگی مثل تکمیل تحصیل، یافتن شغل، ازدواج یا خرید خانه است. تشویق و تایید دیگران به رشد این احساس در فرد کمک می‌کند.

احساس ارزشمندی یعنی میزان ارزشی که برای خود قائلیم. زمانی از احساس ارزشمندی مطلوبی برخورداریم که خود را همان گونه که هستیم بپذیریم. احساس ارزشمندی ضعیف باعث می شود که خود را قبول نداشته باشید و بخواهید به جای فرد دیگری باشید.

احساس ارزشمندی ربطی به توانایی های ما ندارد، گذشته از این که توانایی انجام کاری را داریم یا نداریم احساس ارزشمندی می تواند کم یا زیاد باشد.

احساس ارزشمندى چیزی نیست که دیگران درباره ى شما فکر کنند. وقتی دیگران می گویند خوب یا بد هستیم یا باهوش یا تنبلیم یا شایستگی داریم یا نداریم، پذیرش نظر آنها بسیار ساده است. در این صورت فقط هنگامی که تشویق یا تمجید شویم باور می کنیم با ارزش و با اعتباریم. هرچه تشویق ها بیشتر شود بیشتر احساس ارزشمندی می کنیم. اما مشکل اینجاست که اگر احساس ارزشمندی ما در نتیجه ی تشویق و تمجید دیگران افزایش یابد، با توقف تشویق ها یا اغاز انتقادها با مشکل روبه رو خواهیم شد. در چنین مواردی احساس ناتوانی می کنیم. 

تشخیص احساس خود ارزشمندی:

بهترین معیار تشخیص میزان این احساس، شدت مقایسه خود با دیگران است. معمولا افرادی که دچار کمبود یا فقدان احساس خود ارزشمندی هستند، دائما خود را با دیگران مقایسه می‌کنند، خود را نسبت به دیگران پایین‌تر می‌دانند و معتقدند توانایی مبارزه با مشکلات را ندارند و نمی‌توانند خود را در آینده تغییر دهند.

عواملی که باعث تضعیف احساس ارزشمندی می شوند:

• ۱- نحوه تربیت و پرورش: دوره کودکی که در ان انتقاد و طرد و شکست های پی در پی در رسیدن به اهداف غیر واقعی وجود داشته باشد، باعث تضعیف و رشد نیافتن احساس ارزشمندی می شود.
• ۲- نشخوار افکار بیهوده و ناکارآمد: اگر مدام خود را درمانده و ناتوان خطاب کنید به سوی تجربه بدبختی پیش خواهید رفت. یک تصویر ذهنی ضعیف به معنای ان نیست که شما بی ارزش هستید بلکه فقط به آن معناست که یاد گرفته اید درباره خودتان منفی بافی کنید و خود را در ایینه ذهنتان بی ارزش و بدون قابلیت ببینید.
• ۳- واکنش به افکار بیهوده: ما غالبا می کوشیم بدون توجه به نحوه ی تربیتمان و بدون شناسایی هجوم افکار بیهوده بی مهابا پیش برویم، در حالی که شناسایی توانایی های خود را که اولین گام در کسب احساس ارزشمندی است فراموش کرده ایم.

مراحل افزایش و تقویت احساس ارزشمندی: 

• ۱- خود را همان گونه که هستید بپذیرید.
• ۲- برای خود اهداف مشخص تعیین کنید و برای رسیدن به انها برنامه ای دقیق حساب شده و منطقی بریزید و گام عملی بردارید.
• ۳- با مشکلات و موانع مقابله کنید از دشواری ها نهراسید و پا پس نکشید.
• ۴- به افکار و اندیشه های ناکارامد و بیهوده اجازه ندهید چگونه زیستن و چگونه عمل کردن را به شما دیکته کنند. به جای ان به افکار موثر و سازنده خود گوش دهید.

تاثیرات احساس ارزشمندی:

احساس خود ارزشمندی تاثیرات مثبت و منفی زیادی دارد. افرادی که احساس خوبی نسبت به خود ندارند، از دیگران دوری می‌کنند و معمولا چه مایل باشند چه نباشند طبق تصمیم دیگران رفتار می‌کنند. گرایش به مواد مخدر حاصل احساس تنفر از خود است که زمینه آن، فقدان احساس خود ارزشمندی است. برعکس، احساس قوی خود ارزشمندی زمینه روابط صمیمانه با دیگران، تعیین اهداف بزرگ در زندگی، حل موثر مشکلات و … را فراهم می‌کند. پذیرش خود و داشتن احساس خوب نسبت به خود به فرد امکان می‌دهد به روشی سالم و صحیح با مشکلات و شکست‌ها مقابله کند. در این حالت شکست‌ها واقع‌بینانه تحلیل می‌شوند و فرد شکست را امری بیرونی و نه حاصل نقصی غیر قابل رفع در درون خود می‌داند، نقصی که می‌توان بر آن غلبه کرد.

در حقیقت احساس خود ارزشمندی، ارزیابی کلی فرد از خود است. معمولا این احساس بسیار تحت تاثیر محیط قرار دارد زیرا ضمیر ناخودآگاه ما، تمام اطلاعات ورودی و رفتارهای دیگران را به عنوان واقعیت می‌پذیرد. بدین ترتیب میزان احساس خود ارزشمندی دائما در حال تغییر است اما نکته بسیار مهم این است که فرد با آموختن نحوه داشتن برداشتی مثبت از خود می‌تواند با عواملی که باعث کاهش احساس خود ارزشمندی می‌شوند مقابله کند.

تقویت احساس خود ارزشمندی:

تحقیقات درباره این احساس نشان می‌دهد سه عامل مستقل اما مرتبط با هم بر احساس خود ارزشمندی تاثیر می‌گذارند، این سه عامل عبارت هستند از:

• ۱- احساس کنترل یعنی این اعتقاد که ما بر نتایج و رویدادها کنترل داریم
• ۲- احساس تعلق و پذیرش یعنی اینکه فرد چه میزان حس می‌کند مورد پذیرش دیگران قرار می‌گیرد
• ۳- احساس لیاقت یعنی اعتماد به اینکه فرد توانایی‌های لازم را برای موفقیت دارد و اگر تلاش کند موفق خواهد شد.

برای تقویت احساس خود ارزشمندی با نخستین عامل که مهمتر از دو عامل دیگر است شروع کنید، یعنی احساس کنترل. باید اعتقاد داشته باشید که اعمال ما نتایجی در بر دارد یعنی اصل علت و معلول همه جا صادق است. وقتی به این باور می‌رسید که می‌توانید نتیجه‌ای مثبت بوجود آورید احساس خود ارزشمندی در شما تقویت می‌شود. هنگامی که نتیجه تلاش‌ها، وضعیتی مثبت است و فرد خود را صاحب آن نتیجه می‌داند، احساس خود ارزشمندی بالاتری پیدا می‌کند زیرا می‌بینید، توانمند هستید و می‌توانید بر امور کنترل داشته باشید. بدین ترتیب برای تقویت احساس خود ارزشمندی خود، هدفی را برای تغییری مثبت تعیین کنید، برنامه‌ای برای تحقق هدف تدوین کرده و به آن عمل کنید. بر پیشرفت خود نظارت کنید. حتی موفقیت‌های کوچک نیز بر احساس مثبت شما درباره خود می‌افزاید.

قدم بعدی این است که درک کنید اکثر انسان‌ها به احساس تعلق و مورد پذیرش دیگران قرار گرفتن تمایل دارند. برای تقویت احساس خود ارزشمندی، باید پذیرفتن خود و علاقه داشتن به خود را بیاموزید. مهم است که بپذیرید گاه حال خوشی ندارید و دیگران از رفتار شما یا وضعیت‌تان خشنود نیستند. هر چه هستید را بپذیرید و سپس بر نکات مثبت شخصیت خود تمرکز کنید. با نقاط قوت خود زندگی کنید و هر روز این نقاط و ویژگی‌ها را به خود یاد آور شوید. در نهایت دیگران این ویژگی‌ها را خواهند دید. هر چه شما اعتقاد بیشتری به خود داشته باشید دیگران نیز اعتقاد بیشتری به شما خواهند داشت.

و در نهایت اعتقاد به لایق بودن قرار دارد، یعنی اعتقاد به اینکه فرد نه تنها توانایی انجام کارها را دارد بلکه با تلاش به موفقیت دست خواهد یافت. به موفقیت‌های پیشین خود فکر کنید. سپس به اهداف پیش رو نگاه کنید. با یادآوری موفقیت‌های گذشته این دید را در ذهن بپرورانید که موفق شدن بار دیگر نیز امکان‌پذیر است و بدانید گاه میزان احساس خود ارزشمندی به واسطه وضعیت‌های مختلف زندگی در شما کم می‌شود. مطلق‌گرایی را کنار بگذارید. هیچکس همواره موفق یا همواره شکست خورده نیست.

چگونه مراقب خود باشیم؟

گام اول برای مراقبت از خود آن است که سعی کنیم با خویش مهربان ‏تر باشیم. به بیانی دیگر، با خودمان آن چنان رفتار کنیم که انتظار داریم دیگران با ما رفتار کنند، یعنی به خودمان احترام بگذاریم و برای سلامتی و نشاط خود تلاش کنیم (مثلا ورزش کنیم، به مسافرت برویم، به مسائل بهداشتی خود توجه داشته باشیم، گاه بهانه‏ ای برای خندیدن و شاد بودن پیدا کنیم) و به این وسیله عزت نفس خود را افزایش دهیم. اگر ما خودمان به فکر خودمان نباشیم، دیگران هرگز نمی توانند برای خوشبختی ما کاری بکنند. در مقابل، ما نیز نمی‏ توانیم قدمی برای دیگران برداریم، زیرا به فرمایش امام علی ‏علیه السلام: «کسی که به خودش بدی کند، نمی ‏توان توقع خوبی از او داشت»

با پرداختن به خود است که یاد می‏ گیریم از «خود» مراقبت کنیم، زیرا خود واقعی ما زیباست و ارزش مراقبت را دارد. آن قدر چیزهای زیبا در وجود هر یک از ما وجود دارد که نمی‏ توان به راحتی از آن‏ها گذشت. به خودمان وقت‏ بدهیم تا به آن چشمه مطمئنی که سرشار از آرامش، نیرو و توانایی است‏ برسیم و این مصداق فرمایش امام علی‏ علیه السلام است که: «خدا شناس ترین شما، خود شناس ‏ترین شماست‏» 

شاید تصور شود که رسیدن به خود و مراقبت از خویش، رفتاری خودخواهانه است. حتی بسیاری از خانواده ‏ها از همان ابتدا به فرزندان خود یاد می دهند که دیگران را به خود ترجیح بدهند. در حالی که این رفتار زمانی نتیجه مثبت می‏ دهد که فرد لذت رسیدن به خود و مراقبت از خود را تجربه کرده باشد. این که ما اول به خودمان برسیم بعد به دیگران، روال عادی و طبیعی رشد است. آن چه زشت است، این است که ما «فقط‏» به خود بیاندیشیم، چرا که فقط‏ به خود اندیشیدن و به خود رسیدن مانند این است که هر روز غذایی را که دوست داریم، بخوریم و این خستگی آور است. برای این که زندگی خود را متعادل کنیم باید به دیگران هم اهمیت ‏بدهیم و مردم را هم دوست داشته باشیم. در همین جاست که می‏توان مفهوم ایثار، بخشیدن، دوست داشتن‏ ها و چیزهایی که برایمان بسیار با ارزش‏ اند را فهمید.

ریشه‌های رشد احساس خود ارزشمندی از دید روان پویشی

الف. در نظریه‌های کلاسیک روانکاوی (فروید):

فروید، خود ارزشمندی را به عنوان بخشی از ساختار Ego می‌بیند که از تعامل بین نهاد (id)، فرامن (superego) و واقعیت بیرونی شکل می‌گیرد. وقتی فرامن بیش از حد سختگیر باشد (در اثر درونی‌سازی انتقاد والدین)، احساس گناه و بی‌ارزشی غالب می‌شود. تعارض بین خواسته‌های نهاد و محدودیت‌های فرامن به احساس بی‌ارزشی یا شرم منجر می‌شود.

ب. در روان‌شناسی خود (کوهات):

خود ارزشمندی سالم نتیجه یک «ساختار خود یکپارچه و منسجم» است. این ساختار از طریق روابط با ابژه‌های خود (self-object) در دوران کودکی شکل می‌گیرد. کوهات تأکید می‌کند که نیاز کودک به موارد زیر به شکل‌گیری عزت‌نفس سالم می‌انجامد.

• آینگی (Mirroring): دیگران به مثابه آینه‌ای عمل می‌کنند که احساس خود-ارزشمندی را بازتاب می‌دهند. درست همان‌طور که افراد برای بررسی ظاهر خود از آینه استفاده می‌کنند، انتقال آینگی نیز شامل استفاده از پاسخ‌های تأییدی و مثبت دیگران برای دیدن صفات مثبت درون خود است.
• ایده‌آل‌سازی (Idealizing): افراد به کسانی نیاز دارند که باعث آرامش آنها شوند. نمونه‌ی آن را می‌توان در کودکانی مشاهده کرد که پس از زمین خوردن و زخمی شدن برای دریافت احساس آرامش به سراغ یکی از والدین می‌روند. دیگریِ بیرونی به مثابه شخصی آرام‌بخش است که هر زمان فرد نتواند این آرامش را از منابع درونی خود تأمین کند، به آنها پناه می‌برد.
• ایگوی دوقلویی (Twinship/Alter Ego): افراد بایستی احساس کنند که شبیه به دیگران هستند. برای مثال، کودکان می‌خواهند شبیه والدین‌شان باشند. از این رو، رفتارهایی را که مشاهده می‌کنند تقلید می‌کنند. در طی رشد سالم است که کودک توانایی تحمل تفاوت را پیدا می‌کند.

شکست در این فرآیندها، منجر به احساس مزمن بی‌ارزشی یا نوسانات شدید در خود ارزشمندی می‌شود.

پ. در نظریه روابط ابژه:

تجربه‌های اولیه با مراقبین مهم، الگوهای درونی از خود و دیگری را می‌سازند. اگر ابژه (والد) توأم با پذیرش، محبت و تأیید باشد، کودک درونی‌سازی مثبت کرده و احساس خود ارزشمندی رشد می‌کند. اگر والدان توهین‌آمیز، بی‌اعتنا یا ناپایدار باشند، احساس درونی بی‌ارزشی و بی‌کفایتی شکل می‌گیرد.