خوگیری(Habituation) آفت تمرکز است. خوگیری شامل عادت کردن به محرک خاص است به نحوی که به تدریج کمتر و کمتر به آن محرک میپردازیم. بسیاری از افراد موضوع خاصی را برای مطالعه انتخاب میکنند، ولی بر خلاف پیشرفتهای اولیه، در ادامه تصور میکنند قادر به یادگیری نیستند. یکی از دلایل آن، خوگیری است.
برخی از موانع تمرکز
۱- یکنواختی و ثبات نسبی: وقتی موضوع مورد توجه همیشه به صورت یکنواخت ارائه شود، فرد به آن موضوع عادت میکند؛ در نتیجه، ابعاد جدید آن را در نمییابد. استفاده از رنگهای مختلف به هنگام مطالعه و خط کشیدن روی واژگان مهم به وسیله برخی دانشآموزان، روش مفیدی برای خارج شدن از یکنواختی و در نتیجه ایجاد تمرکز است.
۲- آشنایی نسبی با محرک و موضوع مورد توجه: تازگی موضوع ارائه شده، تمرکز ایجاد میکند. اگر محرک مورد نظر به دفعات متعدد ارائه شود، خوگیری شکل میگیرد. برای اینکه تمرکزتان هنگام مطالعه افزایش یابد، سعی کنید موضوع مورد مطالعه را به صورتهای مختلف و از زوایای متفاوت ببینید.
عوامل ایجاد تمرکز
۱- تغییرات درونی محرکها: موضوع مورد توجه اگر به لحاظ معنایی، شرایط متنوع و جذابی داشته باشد، عادت را از بین میبرد. برخی از محرکها دارای تغییرات درونی بیشتری نسبت به بقیه هستند. یک فرش دستباف زیبای ایرانی که حاوی نقوش چشمنواز است، در مقایسه با زیر انداز ساده، دارای تغییرات درونی بیشتری است. مطالعه همین صفحه، اگر بدون هر نوع تنوع رنگی و تنوع تصویری باشد (عناصر زیباشناختی متن) ایجاد تمرکز نمیکند.
۲- درگیری و انگیختگی ذهنی: سوخت و ساز فیزیولوژیکی انسانهای مختلف یکسان نیست؛ همین طور انگیختگی روانشناختی انسانها متفاوت است. به عنوان مثال فردی با مطالعه چند صفحه کتاب ابراز خستگی میکند در حالی که فرد دیگر میگوید: «تازه راه افتادهام».
میزان انگیختگی ذهنی، تحت تأثیر عوامل فیزیولوژیکی و روانشناختی است. تغذیه مناسب و تأمین نیازهای زیستی، یکی از عوامل فیزیولوژیکی ایجاد انگیختگی ذهنی است. عوامل مهم دیگر نیز (ایجاد هدف و اهمیتدهی به آن) در انگیختگی ذهنی مؤثر است.
کارکردهای توجه
١- ردیابی درست علامت: یکی از کارکردهای توجه، ردیابی درست علامتهای پیرامون ماست. در هر موقعیت توجه، دو نوع علامت وجود دارد: علامت هدف (Goal Signal) و علائم انحرافی(Distracting Signals) که باعث حواسپرتی می شوند.
منظور از علامت یا محرک هدف، علامتی است که فرد باید آن را برگزیند. منظور از محرکها یا علائم انحرافی، محرکهایی است که همواره مانع انتخاب هدف میشود. فرض کنید شما در یک اتاق تاریک به صفحهای نگاه میکنید. از شما خواسته میشود هر زمان نقطه نورانی کوچکی بر محل موردنظر تابیده شد، گزارش دهید. در این مثال اگر لحظه وقوع تابش آن نور را به درستی گزارش بدهید، تصمیم شما از نوع ردیابی درست علامت حاضر است که تصمیم درستی است. در همین زمان اگر تابش نور را گزارش ندهید یعنی علامت حاضر را ردیابی نکردهاید. این نوع تصمیمگیری باعث از دست دادن محرک هدف میشود.
در مثال فوق ممکن است نور تابانده نشود، ولی شما آن را گزارش کنید؛ در آن صورت محرکی را ردیابی کردهاید که غایب بوده است. این حالت را «هشدار کاذب» میگویند، در حالی که تصمیم درست این بود که علامت غایب ردیابی نشود. به جدول زیر توجه کنید:
| علامت | ردیابی علامت | ردیابی نشدن علامت |
| حاضر | اصابت یا تصمیم درست | از دست دادن محرک هدف |
| غایب | هشدار کاذب | رد درست |
در هر موقعیت ردیابی هر دو خطا ممکن است رخ بدهد. اینکه از دست دادن را فدای هشدار کاذب بکنیم و یا برعکس، بستگی به اهمیت تکلیف دارد. تکالیف مهمتر با هشدار کاذب همراه است. مثلا در بازرسی فرودگاهها به دنبال ردیابی علامت غایب هستیم بنابراین هشدار کاذب وجود دارد. مطالعهی درسی که با اهمیتتر است باید با پدیدهی هشدار کاذب همراه باشد. زیرا در این هنگام باید مراقب مواردی که توجه را کاهش میدهد باشیم.
۲- گوش به زنگی: کارکرد دوم توجه، گوش به زنگی(Vigilance) است. به توانایی فرد برای یافتن محرک هدف در یک دوره زمانی طولانی، گوش به زنگی گویند.
در یک آزمایش از آزمایش شوندگان خواسته شد تا به عقربه ثانیه شمار ساعت توجه کنند. تکلیف این بود که هر زمان عقربه ثانیه شمار به جای یک ثانیه، دو ثانیه پرش داشته است، گزارش کنند. نتیجه این آزمایش جالب بود. آزمایش شوندگان فقط تا نیم ساعت توانستند این تکلیف ساده را انجام دهند و بعد از نیم ساعت هرچه عقربههای ثانیه شمار به جای یک ثانیه، پرش دو ثانیهای داشت هیچ کس گزارش نمیکرد؛ در واقع کارکرد گوش به زنگی، بعد از نیم ساعت، برای این تکلیف خاص کاهش یافت. مهمترین عامل گزارش نکردن پرش دو ثانیهای عقربه ثانیه شمار، خستگی است.
شاید به طور مکرر از رسانههای جمعی این هشدار متخصصین را شنیده باشید که: همیشه باید برای مقابله با زلزله آمادگی داشته باشید. در این مثال منتظر وقوع یک رویداد هستیم، ولی نمیدانیم چه زمانی به وقوع خواهد پیوست. آیا مردم اهمیت زلزله را نمیدانند؟ در پاسخ باید بگوییم میدانند اما چون خسته میشوند، بعد از چند روز «گوش به زنگی» آن را رها میکنند.
- چرا بین دو کلاس آموزشی زنگ تفریح برای دانشآموزان در نظر گرفته میشود؟ برای افزایش گوش به زنگی و جلوگیری از تاثیر عوامل خستگی.
- آیا دانشآموزان دورههای مختلف، به زنگ تفریح یکسانی نیاز دارند؟ چرا؟ خیر. دانش آموزان در سنین کمتر و در دورههای پایینتر به زنگ تفریح طولانیتری نیاز دارند.
۳- جست و جو: کارکرد سوم توجه، جست و جو(Search) است. در جستوجو به دنبال یافتن یک محرک مکانی در زمینه یا بافت مکانی هستیم، اما نمیدانیم در چه مکانی. پیدا کردن محرک هدف، تابع تعداد عوامل انحرافی و ویژگی منحصر به فرد آن هدف است.
منبع : کتاب روانشناسی پایه ۱۱