شخصیت های پارانوئید احتمالا به عنوان شدیدترین اختلالات شخصیت تلقی می شوند که در سطح مرزی سازمان شخصیت قرار دارند. این افراد اغلب در محیط های بالینی دیده نمی شوند؛ شاید به خاطر مشکلات شدیدی که در رابطه با اعتماد دارند. کمک گرفتن برایشان بسیار رنج آور و دشوار است. انکار ایده ها، تکانه ها و عواطف غیر قابل تحمل و نسبت دادن آنها به دیگران و بعد، از نظر گذراندن همین دیگران با ترس و یا قضاوت کردن درباره آنها با عصبانیت شدید(outrage)، مشخصه اصلی روانشناسی پارانوئید است.

احساس های فرافکن شده عمدتاً شامل ۳ مورد است :

1. خصومت (hostility): فرد پارانوئید که احساس می کند مورد آزار دیگران قرار گرفته است
2. وابستگی (dependency): فرد پارانوئید احساس می کند که توسط دیگران به عمد و از روی تحقیر، فردی وابسته، تسلیم و محتاج نگاه داشته شده است.
3. جذابیت و کشش (attraction): فرد فکر می کند دیگران به او یا به وابستگانش نظر جنسی دارند، که در حسادت پارانوئیدی یا سندروم اروتومانیا (erotomania) دیده می شود.

سایر عواطف دردناکی که ممکن است انکار و سپس فرافکن شوند عبارتند از: نفرت، رشک، شرم، تحقیر، انزجار و ترس. هرچند این اختلال تا اندازه ای به صورت تک بعدی در DSM توصیف شده است ولی واقعیت این است که افراد دارای اختلال شخصیت پارانوئید تجربه های درون ذهنی پیچیده ای دارند.

افرادی که پارانوئید مرضی(pathologically paranoid) هستند، معمولاً در گذشته خود سوابقی از احساس شرمگینی و تحقیر شدگی دارند، و از همین رو چون انتظار دارند که توسط دیگران تحقیر شوند؛ بنابراین ممکن است پیش دستی کرده و برای محافظت از خودشان، حمله را شروع کنند و با این روش دیگر مصیبت انتظار کشیدن از بابت دریافت حملات غیر قابل اجتناب دنیای بیرون را به جان نمی خرند.

انتظار و پیش بینی بدرفتاری، موجب بدگمانی و گوش به زنگی برای چیزهایی می شود که به آنها توجه کرده اند. موضوع غم بار اینجاست که نگرشها و طرز برخوردشان، دقیقاً موجب کشیدن واکنش های تحقیر کننده ای می شود که از بابت آن هراس دارند. شخصیت این افراد حول موضوع قدرت سازمان یافته است، حالا یا قدرت گزند و آسیب  دیگران، یا قدرت خود بزرگ بینی خود (megalomanic).

بیماران پارانوئید به دشواری می توانند درک کنند که افکار و اعمال دو مقوله جدا از هم و متفاوت اند. شاید به این دلیل که در سال هایی که شخصیتشان در حال شکل گیری بوده، نه به خاطر رفتارها که به دلیل دیدگاه ها و افکارشان مورد انتقاد یا تحقیر قرار گرفته اند. معمولا این افراد، پدر یا مادرشان را به عنوان افرادی اغواگر(seductive) یا اهل بازی دادن(manipulative) تجربه کرده اند و در نتیجه امروز نسبت به خطر سو استفاده قرار گرفتن، توسط درمانگر و سایرین حساس و گوش به زنگ هستند.

آنها در میانه تعارضی اضطراب آور بین دو موضوع زندگی می کنند: یکی احساس پانیک و وحشت به وقت تنهایی و دیگری احساسی اضطراب آور، زمانی که با دیگری ارتباط دارند. وقتی تنها هستند از این می ترسند که مبادا توسط حمله ای نامنتظره صدمه ببینند و یا اینکه می ترسند خیال های مخرب خودشان به دیگران آسیب بزند؛ همچنین، وقتی با دیگری در ارتباط هستند، می ترسند که مبادا توسط برنامه ها و نقشه های او مورد استفاده و ویرانی واقع شوند.

انواع شخصیت پارانوئید

اندرو سیمز (Andrew Sims) شخصیت های پارانوئید را به ۲ دسته فعال و منفعل تقسیم کرده است. هر دو تیپ احساس می کنند که دیگران منظوری دارند و سرزنششان می کنند ولی پاسخشان به این احساس با یکدیگر فرق دارد. سوءظن و بدگمانی تیپ فعال، کاملاً بارز و مشهود است.

1. افراد دارای تیپ فعال(Active)، خصومت ورز و بی اعتماد اند، اهل جنگ و دعوا هستند؛ به سرعت و به راحتی آماده توهین به دیگرانند و گاهی ممکن است خشونت خود را نشان دهند. آنها برای دفاع از حقوق خود و یا بررسی بی عدالتی های واقعی و تصوری، هر کاری بتوانند انجام می دهند؛ یعنی شدیداً گوش به زنگ هستند و علیه تمام تهدیدهایی که به ادراکشان در می آید، اقدامات احتیاطی و دفاعی را انجام می دهند. آنها اشتباه و گناه خود را نمی پذیرند و ممکن است از نظر دیگران به عنوان افرادی فریبکار، نقشه کش، مرموز و خوددار تلقی شوند. تیپ فعال پارانوئید ممکن است خودش را فرد مهمی بداند، متعصب و رادیکال باشد و نسبت به متعلقات خود (چه افراد و چه اموال و اشیاء) حسادت زیادی بروز دهد. چنین فردی ممکن است حسادت مرضی (morbid jealousy) نشان دهد و به دلیل بی عدالتی های تصوری اش حتی درگیر اقدامات خشن شود. تیپ فعال پارانوئید ممکن است بروز خلاقانه ای در زندگی سیاسی و اجتماعی داشته باشد اما در روابط خانوادگی بسیار مخرب رفتار می کند.
2. تیپ منفعل(Passive)، از موضع سلطه پذیری و احساس تحقیر شدگی(self-referent) با دنیا روبرو می شود. این تیپ، فرض را بر آن گذاشته که هرچه برایش اتفاق می افتند، آسیب رسان خواهد بود، مثل تیپ فعال او هم شکاک و حساس است و آدم ها و موقعیت ها را به غلط تفسیر می کند و آنها را به خودش ربط می دهد. تیپ منفعل باور دارد که دیگران از وی بیزارند. بیشتر موضع تسلیم می گیرد و شروع کننده هیچ گونه فعالیت قاطعانه نیست.

هنگام ارتباط با بیمار پارانوئید، درمانگران همواره بایستی نگرشی احترام آمیز و عینی اتخاذ کنند و حسی از استحکام و اقتدار را بروز دهند، زیرا بیماران پارانوئید به صورت ناهشیار نگران آنند که مبادا عواطف و احساس های منفی شان، درمانگر را نابود کند و زمانی که بیمار از آنها سوالی می پرسد، آمادگی این را داشته باشند که با اطلاعات واقعی به او پاسخ دهند، چرا که بیمار پارانوئید عموماً احساس می کند آدمها از پاسخ دادن طفره می روند یا او را بازیچه قرار می دهند. از طرف دیگر درمانگران نباید خیلی صمیمی و مشتاق باشند، زیرا چنین نگرش هایی ممکن است هراس از واپس روی را تحریک کند و در نتیجه بیمار پیش خودش شروع به شک و سوءظن های گسترده در این باره کند که آیا درمانگر واقعاً تا این اندازه فردی مهربان و موافق است.

۵ ویژگی شخصیت های پارانوئید 

1. الگوهای سرشتی – رسشی : تحریک پذیر و پرخاشگر
2. اشتغال ذهنی / تنش مرکزی: حمله کردن؛ مورد حمله واقع شدن توسط دیگران تحقیر کننده
3. عواطف مرکزی : ترس ، خشم، شرم، حقارت
4. باورهای شاخص : نفرت، پرخاشگری و وابستگی چیزای خطرناکی هستن. دنیا مملو از آدم های پرخاشگر و سوء استفاده گر هست
5. شیوه های اصلی دفاع : فرافکنی، همانند سازی فرافکنانه، انکار، واکنش وارونه

منبع : ارزیابی اختلالات شخصیت بر اساس راهنمای تشخیصی روان پویشی(PDM). ترجمه و تالیف محمد امین شریفی.

همه ما در مراحل و زمان هایی از زندگی، نیاز به گفت و گو و مشاوره داریم. جهت دریافت وقت مشاوره آنلاین یا حضوری با شماره ۰۹۳۵۵۷۵۸۳۵۸ تماس بگیرید.