مشخصه بیماران مبتلا به اختلال شخصیت پارانوئید(PPD)،‌ شکاکیت و بی اعتمادی دیرپا به همه افراد است. مسئولیت این احساسات از نظر آنها نه به عهده خود آنها،‌ که بر دوش دیگران است. این بیماران اغلب متخاصم، تحریک پذیر و خشمگین اند. افراد متعصب و جزم اندیش، کسانی که مدارکی دال بر تخلف دیگران از قانون جمع می کنند، افرادی که به همسر خود سوء ظن مرضی دارند،‌ و اشخاص بدعنقی که اهل دعوا و مرافعه اند، اغلب دچار اختلال شخصیت پارانوئید هستند.

اختلال شخصیت پارانوئید یک اختلال رایج است که ۲ تا ۴.۴ درصد مردم را به خود مبتلا می کند. افراد مبتلا به اختلال شخصیت پارانوئید همیشه درباره دیگران شکاک هستند و به آنها اعتماد ندارند. آن ها حرف های بدون منظور دیگران را ترسناک و اضطراب آور می یابند و نیاتشان را بدخواهانه تلقی می کنند. مبتلایان به این اختلال در هر رویدادی تهدیدی پنهان جستجو می کنند و عدم اعتمادشان به دیگران فراگیر و غیر قابل تغییر است. اگر کسی بگوید که تفسیر پارانوئیدی آنها از رویدادها ممکن است اشتباه باشد، به گوینده نیز شک می کنند و اعتمادشان را از دست می دهند. به همین دلیل، افراد مبتلا به اختلال شخصیت پارانوئید از دوستی های نزدیک اجتناب می ورزند، ناگهان از دست دیگران خشمگین می شوند و نسبت به آن ها پرخاش می کنند و آنقدر به دیگران بدبین و بی اعتماد می شوند که نمی توانند کار خود را به خوبی انجام دهند. این افراد اغلب فکر می کنند که دیگران به آن ها خیانتی عمیق و برگشت ناپذیر مرتکب شده اند، هرچند برای اثبات آن هیچ سند عینی ندارند. آن ها حتی گفته های تحسین آمیز و با حسن نیت دیگران را ایراد جویی تلقی می کنند.

افراد مبتلا به اختلال شخصیت پارانوئید همیشه گوش به زنگ هستند تا نیت بدخواهانه ی دیگران را کشف کنند، کینه به دل می گیرند، به محض آن که فکر می کنند کسی از آنها ایراد گرفته است به او حمله می کنند، مردم را حسود می دانند و برای اثبات حرف خود دلایل سطحی و بی  منطق ارائه می دهند. آن ها فکر می کنند که در مقابل افراد بدخواه باید از خود دفاع کنند و به همین دلیل معتقدند که باید روی اطرافیان به شدت کنترل داشته باشند. آنها از دیگران شکایت های حقوقی می کنند. 

ملاک های تشخیصی اختلال شخصیت پارانوئید در DSM-5

A . بدبینی و عدم اعتماد فراگیر به دیگران، طوری که فرد انگیزه ها و نیات دیگران را بدخواهانه تلقی می کند. این طرز فکر در اواخر نوجوانی و قبل از اوایل بزرگسالی شروع شده است و در شرایط مختلف حضور دارد و چهار مورد (یا بیشتر) از موارد زیر آن را نشان می دهند.

• ۱. فرد فکر می کند که دیگران از او سوءاستفاده می کنند، به او آسیب می رسانند، یا فریبش می دهند بدون آنکه دلیل کافی برای این ادعا داشته باشد.
• ۲. فکر و ذهنش دایما مشغول شک و تردیدهای ناموجه درباره وفاداری و قابل اعتماد بودن دوستان و همکاران است.
• ۳. به درد دل کردن با دیگران تمایل ندارد زیرا بی دلیل می ترسد اطلاعاتی که در میان می گذارد با بدجنسی علیه او به کار بروند.
• ۴. حرف های بی منظور و مهربانانه دیگران و رویدادهای کاملا خنثی را حرف ها یا رویدادهایی تحقیرآمیز یا تهدیدآمیز تلقی می کند.
• ۵. به طور دایم کینه نگه می دارد (توهین ها، جریحه دارشدن احساسات، و انتقادها را نمی بخشد).
• ۶. حملاتی را علیه شخصیت و آبروی خود کشف می کند که برای دیگران مشخص و آشکار نیست و به سرعت، با عصبانیت یا با حمله متقابل به آنها واکنش نشان می دهد.
• ۷. به طور مکرر، بدون توجیه منطقی، درباره وفاداری همسر یا نامزد خود شک می کند.

B . این بی اعتمادی صرفا در طول یک اختلال روانی دیگر روی نمی دهد و نمی توان آن را به آثار فیزیولوژیک یک عارضه پزشکی دیگر نسبت داد.

تشخیص

بیماران دچار اختلال شخصیت پارانوئید ممکن است در حین معاینه روانپزشکی، رسمی به نظر برسند و از اینکه آنها را مجبور کرده اند که از روانپزشک کمک بگیرند، ناراحت باشند. تنش عضلانی، ناتوانی از آسوده بودن و منبسط کردن عضلات خود،‌ و نیاز به کاویدن محیط برای یافتن سرنخ هایی در آن، ممکن است در این بیماران دیده شود.

حالت عاطفی بیمار اغلب جدی و غیر انعطاف آمیز است. برخی از پیش فرض های آنها در بحث ها و جدل هایشان ممکن است غلط باشد، اما تکلمشان منطقی است. در محتوای فکر آنها شواهدی از فرافکنی(projection)، پیشداوری(prejudice)، و گاه افکار انتساب به خود دیده می شود.

همه گیر شناسی

میزان شیوع اختلال شخصیت پارانوئید حدود ۲/۵ درصد از جمعیت عمومی است. این گونه بیماران تقریباً‌ هیچ وقت خودشان به جست و جوی درمان بر نمی آیند و اگر هم صاحبکار یا همسرشان آنها را برای درمان ارجاع کند، اغلب می توانند رنجیدگی خود را پنهان کنند. در بستگان بیمار مبتلا به اسکیزوفرنی، میزان بروز اختلال شخصیت پارانوئید بیشتر از افراد گروه شاهد است.
این اختلال، در مردان شایعتر از زنهاست و به نظر نمی رسد الگویی خانوادگی داشته باشد. در گروه های اقلیت، مهاجران و ناشنوایان بیشتر از جمعیت عمومی است.

خصایص بالینی

خصیصه بنیادین اختلال شخصیت پارانوئید، شکاکیت و بی اعتمادی به دیگران است، که تظاهرات آن به صورت تمایلی است نافذ و ناموجه برای تفسیر اعمال دیگران به اعمالی که گویا به قصد تحقیر یا تهدید بیمار انجام شده است. این تمایل در اوایل بزرگسالی شروع می شود و در زمینه های مختلفی نمایان می گردد. افراد مبتلا به این اختلال تقریباً همیشه منتظر آنند که دیگران به طریقی آنها را استثمار کنند یا به آنها ضرر برسانند.

آنها در بسیاری از اوقات بی هیچ توجیهی، در وفاداری یا صداقت دوستان و همکاران خود تردید می کنند. اغلب حسادت مرضی دارند و در وفاداری همسر یا شریک جنسی خود بی دلیل شک می کنند. این گونه بیماران در واقع احساسات خودشان را برون سازی(externalization) می کنند و دفاع مورد استفاده آنها فرافکنی است،‌ یعنی تکانه ها و افکاری را که خود دارند و برایشان غیر قابل قبول است، به دیگران نسبت می دهند. افکار انتساب به خود و خطاهای ادراکی ای که قابل دفاع منطقی است، در این بیماران شایع است.

بیماران مبتلا به این اختلال،‌ حالت عاطفی محدودی دارند و به نظر می رسد فاقد هرگونه احساس و هیجانی باشند. آنها از اینکه مستدل و عینی می اندیشند، به خود می بالند، حال آنکه چنین نیست. اینها آدم های گرمی نیستند و قدرت و منزلت افراد آنها را تحت تأثیر قرار می دهد و به آن دقیقاً‌ توجه دارند و اگر کسی را ضعیف و بیمار بیابند، یا ببینند که اختلال یا نقصی در وضع و حالش وجود دارد،‌ به وی با دیده تحقیر می نگرند. افراد مبتلا به اختلال شخصیت پارانوئید ممکن است در موقعیتهای اجتماعی، آدمهای فعال و کارا به نظر برسند، حال آنکه اغلب دیگران را فقط می ترسانند یا افراد را به جان هم می اندازند.

درمان

روان درمانی:

درمان انتخابی، روان درمانی است. درمانگر در تمام برخوردهایی که با این گونه بیماران دارد،‌ باید کاملا صریح و روراست باشد. اگر به دلیل اشتباهی، مثلا به خاطر دیر کردن در جلسه رواندرمانی، قصوری متوجه درمانگر شد،‌ بهتر است صادقانه عذر خواهی کند، نه آنکه در دفاع از خود به توجیه بپردازد. درمانگر باید همواره به خاطر داشته باشد که اعتماد و تحمل روابط صمیمانه برای بیماران مبتلا به این اختلال مشکل است. لذا در رواندرمانی فردی، درمانگر باید رفتاری حرفه ای در پیش بگیرد و زیادی با بیمار گرم نگیرد.

اگر بالینگر به خاطر اشتیاق مفرطی که خود دارد، از تفسیر، بویژه در مورد احساس وابستگی شدید بیمار، مسائل جنسیش و آرزویش برای داشتن روابط صمیمانه، بیش از حد استفاده کند،‌ بی اعتمادی او را به نحو چشمگیری افزایش خواهد داد. بیماران پارانوئید معمولا در گروه درمانی خوب عمل نمی کنند، با این حال رواندرمانی گروهی برای ارتقای مهارتهای اجتماعی و کاهش شکاکیت آنها از طریق ایفای نقش می تواند مفید باشد. بسیاری از این بیماران رفتار درمانی را هم که برای پرورش مهارتهای اجتماعی به کار می رود، ممکن است مزاحم و مداخله گر بیابند و تحمل نکنند.

گاه رفتار بیماران مبتلا به اختلال شخصیت پارانوئید به قدری خطرناک و تهدید کننده است که لازم می شود درمانگر آن را مهار کند یا محدودیت هایی برایش وضع کند. با تهمت زدن های هذیانی بیمار باید واقع بینانه،‌ اما آرام و به نحوی غیر تحقیر آمیز برخورد کرد. بیماران پارانوئید اگر ببینند کسی که می خواهد به آنها کمک کند، ضعیف و درمانده است، عمیقاً وحشتزده می شوند، لذا درمانگر هیچ وقت نیابد کاری کند که بیمار خیال کند او می خواهد بر وی مسلط شود، مگر آنکه هر دو طرف بر سر آن به توافق رسیده باشند و قادر به انجام آن باشند.

دارو درمانی:

برای مقابه با سراسیمگی(agitation) و اضطراب این بیماران، دارودرمانی مفید است. در اکثر موارد، داروی ضد اضطرابی مثل دیازپام (valium) کافی است. اما گاه نیز ممکن است از داروی ضد روان پریشی مثل هالوپریدول به مقدار کم استفاده شود تا سراسیمگی شدید یا افکار نیمه هذیانی آنها قابل تدبیر باشد. پیموزاید (orap) را که داروی ضد روان پریشی است، در برخی از بیماران برای کاهش افکار بدگمانانه آنها به کار برده اند که موفق هم بوده است.

تشخیص افتراقی

اختلال شخصیت پارانوئید از اختلال هذیانی، بر این اساس قابل افتراق است که هذیان تثبیت شده ای در اختلال شخصیت پارانوئید وجود ندارد. از اسکیزوفرنی پارانویید قابل افتراق است، چون در اختلالات شخصیت توهم و اختلال در فرم فکر وجود ندارد. از اختلال شخصیت مرزی نیز قابل افتراق است، چون بیماران پارانوئید به ندرت می توانند مثل بیماران مرزی، روابطی بیش از حد مداخله جویانه و آشفته با دیگران برقرار کنند. سابقه دراز مدت رفتار ضد اجتماعی هم که در شخصیت ضداجتماعی دیده می شود، در بیماران پارانوئید وجود ندارد. افراد مبتلا به اختلال شخصیت اسکیزوئید نیز افرادی منزوی و نجوش اند، ولی افکار بدگمانانه ندارند.

سیر و پیش آگهی

هیچ گونه مطالعه دراز مدت منسجمی در مورد اختلال شخصیت پارانوئید صورت نگرفته است. اختلال شخصیت پارانوئید در برخی از بیماران، مادام العمر و در برخی دیگر مقدمه اسکیزوفرنی است. برخی دیگر نیز با پخته تر شدنشان یا با کاهش فشارهای روانیشان، صفات بدگمانانه خود را وارونه سازی می کنند و به این ترتیب به افرادی بدل می شوند که توجهی در خور به اخلاقیات و نوعدوستی از خود نشان می دهند. اما بیماران دچار اختلال شخصیت پارانوئید در مجموع تا آخر عمر در کار و زندگی با دیگران مشکلاتی خواهند داشت. مشکلات شغلی و زناشویی هم در این بیماران شایع است.

منابع :

• خلاصه روانپزشکی کاپلان و سادوک(جلد ۲) / ترجمه فرزین رضایی / نشر ارجمند
• آسیب شناسی روانی بر اساس DSM-5 /  گنجی / نشر ساوالان

همه ما در مراحل و زمان هایی از زندگی، نیاز به گفت و گو و مشاوره داریم. جهت دریافت وقت مشاوره آنلاین یا حضوری با شماره ۰۹۳۵۵۷۵۸۳۵۸ تماس بگیرید.