موری بوئن(Murray bowen) مبدع نظریه نظام های خانواده است، خانواده را یک واحد عاطفی و شبکه ای از روابط در هم تنیده ای می پندارد که وقتی می توان آن را بهتر درک کرد که از چارچوب چند نسلی یا تاریخی آنرا تحلیل کرده باشیم. رویکرد نظری او و اقدامات درمانی همراه آن به مثابه پلی است، بین رویکردهای روان پویشی که بر رشد و تحول خویشتن، مباحث بین نسلی، و اهمیت گذشته تاکید می ورزند و رویکرد های مبتنی بر نظریه سیستم ها که توجه خود را به تکوین کنونی واحد خانواده و تعامل های آن در حال حاضر محدود می سازند.

بوئن دریافت که بسیاری از مفاهیم روانکاوی به قدری فردی هستند که نمی توان به سادگی به زبان خانواده برگرداند. او معتقد بود که نیروی محرکه زیربنای بسیاری از رفتارهای بشر ناشی از فراز و نشیب های زندگی خانوادگی، همزمان میان اعضای خانواده بر سر دوری از هم و در عین حال با هم بودن است (وایلی، ۱۹۹۰).

موری بوئن از همان آغاز کار بالینی با بیماران اسکیزوفرنیایی و خانواده های آنها در کلینیک منینجر و همچنین در NIMH، بر اهمیت نظریه در پژوهش، اهداف آموزشی، و فراهم آوردن زمینه مقدماتی راهنما برای فعالیت های متخصص بالینی در خلال روان درمانی تاکید می کرد.

بوئن بواسطه آموزش قبلی خود، علاقه مفرطی به تاکیدات فردگرایانه داشت. او در آغاز کار تحت نظر منینجر، برای درمان اشخاصی که در اثر بیماری های شدید بستری شده بودند، رویکردهای روانکاوی خلاقانه بکار می برد. او علاقه خاصی به تاثیر احتمالی همزیستی مادر و فرزند در شکل گیری اسکیزوفرنی داشت. بوون اظهار داشت که امکان دارد اسکیزوفرنی زاییده دلبستگی تکیه گاه حل نشده با مادری باشد که خودش ناپخته جلوه می کند و محتاج فرزند است تا نیازهای عاطفی خویش را ارضا کند، او به کار با مادر و فرزند، در کنار هم پرداخت. در این برنامه، مادران به همراه فرزندان اسکیزوفرنی شان در کلبه های موجود در محوطه کلینیک چند ماه در کنار هم زندگی می کند.

بوئن دریافت شدت عاطفی تعامل مادر – فرزند نیرومندتر از آنی است که تصور می کرد. این شدت خصیصه کل روابط خانواده است. پدران و همشیرها نیز بعدها معلوم شد که نقشی کلیدی در ایجاد و تداوم مشکلات خانواده ایفا می کنند، چونکه دایماً میان مجموعه های مختلفی از اعضای خانواده ائتلاف های مثلثی شکل بوجود می آورد و از میان می رود. بوون توجه خود را معطوف به چیزی کرد که به نظام عاطفی خانواده مشهور بود.

طرح NIMHدر ۱۹۵۹ به پایان رسید. او در حین پالایش دائمی مفاهیمی که نخستین بار در دهه ۱۹۶۰ مطرح کرده بود، برنامه آموزشی برای خانواده درمانی تدارک دید و در ۱۹۷۸ کتاب «خانواده درمانی در کار بالینی» را منتشر ساخت. موری بوون که چهره ای شاخص در رشد و تحول خانواده درمانی است، تا زمان مرگش به سال ۱۹۹۰ همچنان یک نظریه پرداز اصلی باقی ماند.

۸ مفهوم نظری خانواده درمانی بوئن

زیر بنای نظری همه این مفاهیم آن است که تصور می شود همیشه نوعی اضطراب مزمن در زندگی وجود دارد که بخش اجتناب ناپذیری از طبیعت به شمار می آید. پدیده ای زیستی که به اعتقاد بوون وجه مشترک انسان با تمامی صورت های زندگی است. به نظر بوون اضطراب مزمن از طریق نسل های قبل، منتقل می شود . بدین شکل که خانواده دایما در حال کشمکش بر سر متعادل سازی میان احساس با هم بودن و تفکیک خود اعضاست. اضطراب مزمن مبنای اصلی تمامی نشانه های بیمارگون است. 

۱- تفکیک خویشتن (تمایزیافتگی خود):

به نظر بوئن، درجه ظهور تفکیک خویشتن در هر فرد بیانگر میزان توانایی او برای تمیز فرایند عقلی از فرایند احساسی (عاطفی) است که وی تجربه می کند. افرادی که بیشترین امتزاج را بین افکار و احساساتشان دارند (مثلاً اشخاص اسکیزوفرنیایی و خانواده آنها) ضعیفترین کارکرد را دارند. هدف اصلی تفکیک خویشتن، توازن میان احساس و شناخت است. تفکیک در معنای بوونی آن، بیشتر یک فرایند است تا هدفی دست یافتنی. 

بوئن مفهوم «توده نامتمایز من خانواده» را که برگرفته از مفاهیم روان کاوی است، برای توضیح مفهوم « به هم چسبیدگی» عاطفی خانواده ابداع کرد؛ وضعیتی که در آن «نوعی وحدت عاطفی مشترک در تمام سطوح وجود دارد». گاه نزدیکی عاطفی به قدری شدید است که اعضای خانواده احساس می کنند از احساسات، افکار، تخیل ها و رویاهای یکدیگر باخبرند؛ که البته این صمیمت می تواند به حالت ناخوشایند نزدیکی مفرط و در نهایت طرد متقابل بین دو عضو ختم شود.

بوئن، مفهومی را که در آغاز، به زبان روانکاوی، «توده نامتمایز من خانواده» نامید، بعدها به زبان نظریه ی سیستم ها تحت عنوان «امتزاج – تفکیک» تعریف کرد. هر دو اصطلاح موید این مطلب است که پختگی و تحقق فرد، نیازمند آن است که او از دلبستگی های عاطفی حل نشده ی خانواده ی اصلی اش رهایی یابد.

خویشتن مستحکم: کسی که مفهوم نیرومندی از خویشتن در اختیار دارد. عقاید محکم و باورهای کاملاً مشخص را مطرح می سازد. چنین شخصیتی «خویشتن مستحکم» را به نمایش می گذارد.

شبه خویشتن نامتمایز: این افراد  عقل و عاطفه شان چنان در هم آمیخته است که زندگی شان تحت اختیار احساسات اطرافیانش قرار دارد. آنها به خاطر آنکه اشخاص ترسو و به لحاظ عاطفی نیازمند هستند، فردیت خود را فدای کسب اطمینان از سوی دیگران می کنند. به نظر بوون آنها نوعی شبه خوشتن نامتمایز را نشان می دهند. چون شخصیتشان چیزی نیست مگر عقاید و ارزشهای تعلق به دیگران.

۲- مثلث ها:

سنگ بنای اصلی در نظام عاطفی خانواده به نظر بوون عبارت است از مثلث. مثلث خانوادگی، عامل متعادل کننده یک سیستم عاطفی است. در خلال دوره های مختلف زندگی خانواده، زمانی که سطح اضطراب پایین و شرایط بیرونی آرام است، سیستم دو نفره یا «واحد دوتایی» می تواند به تبادل متقابل و آسوده احساسات مبادرت ورزد. اما وقتی اضطراب به دلیل فشارهای روانی درونی یا بیرونی در یک سیستم دوتایی به سطح معینی می رسد، شخص سومی (که به طور معمول نسبت به سایر افراد آسیب پذیر است) وارد رابطه می شود و بدین ترتیب نقش، از رابطه دوتایی به رابطه سه تایی منتقل می شود. مثلث ها در خانواده تهدیدی جدی برای تمایز یافتگی اعضا محسوب می شوند.

بوئن مثلث را کوچکترین نظام ارتباطی می داند. نظام دو نفره نظامی بی ثبات است و در شرایط فشار روانی یعنی زمانی که هر یک از طرفین می کوشد برای کاهش این تنش رو به فزونی در روابط خویش یک مثلث خلق کند، نظام دو نفره تبدیل به نظامی سه نفره می شود. هدف از مثلث سازی کاهش تنش و آشفتگی است؛ البته مثلث سازی همیشه هم به کاهش تنش نمی انجامد.

نتایج مثلث سازی :

• ۱- در اثر اضافه شدن شخص ثالث، نظام ثابت ممکن است دچار نا استواری شود.
• ۲- نظام دو نفره با ثبات در اثر حذف شخص ثالث دچار نا استواری می شود.
• ۳- نظام دونفره بی ثبات به واسطه اظافه شدن شخصی ثالث به ثبات می رسد.
• ۴- نظام دو نفره بی ثبات در اثر حذف شخص ثالث به ثبات برسد.

۳- نظام عاطفی خانواده هسته ای:

به نظر بوئن مردان و زنان کسی را به عنوان همسر خویش برمی گزینند که سطح تفکیک شدگی او مشابه سطح تفکیک شدگی خودشان باشد. در نتیجه خانواده هم به عنوان یک نظام – یعنی نظام عاطفی خانواده هسته ای- تا وقتی اعضایش به خوبی تفکیک نشوند بی ثبات خواهد ماند. هرچه امتزاج خانواده ی هسته ای بیشتر باشد، احتمال اضطراب و بی ثباتی بیشتر خواهد بود. 

۴- فرافکنی خانوادگی:

والدین به همه فرزندان به یک شیوه واحد پاسخ نمی دهند. کودکانی که کانون توجه والدین قرار می گیرند، گرایش دارند که نسبت به همشیرهایشان امتزاج بیشتری با خانواده داشته باشند و در نتیجه، آسیب پذیری آنان در برابر فشارهای عاطفی درون خانواده بیشتر می شود. تفکیک شدگی اندک طرفین باعث می شود فشار روانی خویش را به فرزندانشان فرافکنی کنند. فرایند فرافکنی خانواده وسیله است که والدین از آن برای انتقال سطوح پایین تفکیک خویش به مستعدترین فرزند استفاده می کنند. الگوهای معیوب خانواده بر اساس مکانیزم فرافکنی به نسل بعد منتقل می شود.

فرایند فرافکنی در درون مثلث مادر – پدر – فرزند عمل می کند. شدت فرایند فرافکنی خانواده به ۲ عامل بستگی دارد : ۱- درجه ناپختگی یا عدم تمایز والدین ۲- سطح فشار روانی یا اضطرابی که خانواده با آن روبروست. 

۵- گسلش عاطفی:

فرزندان وقتی بر اثر درگیری شدید، با مشکلات خانواده، فشار روانی شدیدی را متحمل می شوند برش هیجانی خود را از خانواده جدا می کنند. بوون این احساس فرضی آزادی را گسلش عاطفی می نامد. یعنی فرار از بند پیوندهای عاطفی حل نشده اما نه یک رهایی حقیقی . 

کر(۱۹۸۱) اظهار می دارد که گسلش:

• ۱- بیانگر یک مشکل باشد. (امتزاج زیر بنایی بین نسل ها)
• ۲- حلال یک مشکل باشد. (کاهش اضطراب از برقراری تماس)
• ۳- آفریننده یک مشکل است. (منزوی ساختن کسی که می تواند از تماس های صمیمی سود ببرد)

کسلش ها در خانواده هایی رخ می دهد که سطح بالایی از اضطراب و وابستگی عاطفی در آنها به چشم می خورد. 

۶- فرایند انتقال چند نسلی: 

در این فرایند تصور می رود که بدکاری شدید نتیجه عملکرد هیجانی خانواده در طی چند نسل باشد. 

۷- جایگاه همشیرها:

بوئن می دانست که الگوهای تعاملی میان زوجین می تواند با جایگاه هر یک از طرفین در خانواده مبدا خودش ارتباط داشته باشد، چرا که ترتیب تولد در بسیاری از موارد می تواند کارکردهای موجود در نظام عاطفی خانواده ی فرد را پیش بینی کنند.

۸- واپس روی اجتماعی:

بوئن مدل نظام خانوادگی خود را به کارکرد اجتماعی گسترش می دهد و عقیده دارد که وقتی جوامع تحت فشار هستند به سوی عدم تفکیک حرکت می کنند.

تکنیک های خانواده درمانی بوئن

مصاحبه ارزیابی: ارزیابی خانواده بیمار از همان اولین تماس تلفنی آغاز می شود. مصاحبه های ارزیابی خانواده با هر ترکیبی از اعضای خانواده برگزار می شود: یکی از والدین، زن و شوهر، و می تواند شامل ارزیابی اعضای خانواده گسترده نیز بشود. مصاحبه ارزیابی با تکیه بر سابقه ی مشکل فعلی، تمرکز خاص بر نشانه ها (بدنی، عاطفی، اجتماعی) و تأثیر آنها بر شخص حاوی نشانه یا روابط خانوادگی آغاز می شود. و ممکن است این مصاحبه چندین جلسه طول بکشد، برای ارزیابی درجه بدکاری در خانواده که توأم با نشانه های موجود در یک یا چند عضو خانواده است، تمامی اطلاعات مربوط به این مباحث در نظر گرفته می شود. در این تکنیک حتی یک نفر هم کافی است به شرطی که وی بخواهد به جای سرزنش دیگران، فرایندهای احساسی و عقلی خودش را تفکیک نماید.

ژنوگرام (نسل نگار): عبارت است از ترسیم خانواده ها. در این روش اطلاعات مهمی درباره خانواده ثبت می شود از جمله در مورد سن اعضای خانواده، جنس، تاریخ ازدواج، مرگ و محل زندگی آنان.

تفسیر: اطلاعات حاصل از ژنوگرام برای اعضاء خانواده تفسیر می شوند تا از پویایی خانواده و خویش درک پیدا کنند.

مثلث زدایی: بوون در صورت امکان سعی می کرد اضلاع مثلثها را به طور مستقیم از هم جدا کند. وی در مورد خانواده، غالباً با هر دو نفر یا یکی از آنها دیدار می کرد. سپس، با همکاری آنان سعی می کرد راهبردهایی را تدوین کند که تأثیر فشار هیجانی آنان را بر بیمار یا سایر اعضاء خانواده کم کند.

انتقاد به نظریه خانواده درمانی بوئن

نظریه بوئن، همانند تمام نظریه های درمان سنتی، در نشان دادن ارتباط بین بافت اجتماعی-فرهنگی با نشانه شناسی بیماری ها و تغییرات درمانی ناتوان است. نظریه بوئن به مفهوم قدرت توجه نکرده و تفاوت قدرت زنان و مردان و تفاوت در انعطاف پذیری برای تغییر و مقاومت آنها در برابر فشار سیستم که مانع تصمیم می شود را نادیده گرفته است.

منبع: خانواده درمانی. ایرنه گلدنبرگ و هربرت گلدنبرگ. مترجمان: حمیدرضا حسین شاهی برواتی، سیامک نقش بندی و الهام ارجمند.

همه ما در مراحل و زمان هایی از زندگی، نیاز به گفت و گو و مشاوره داریم. جهت دریافت وقت مشاوره آنلاین یا حضوری با شماره ۰۹۳۵۵۷۵۸۳۵۸ تماس بگیرید.