بازتعریف ساختار ازدواج و خانواده

ازدواج همان زمانی آغاز شد که انسان‌ها شروع به تصرف زمین کردند و آن را مال خود خواندند، این راه مشخصی بود برای کنترل اموال و انتقال آن به خانواده خود. از آن زمان به زوج غیرهمجنس‌گرا اولویت دادیم. بنابر این نهاد ازدواج بعد از ظهور مفهوم مالکیت خصوصی زمین رواج یافت.

در چند دهه‌ی اخیر ۵ گفتمان در نگاه به زن در ایران وجود داشته که ازدواج، خانواده، طلاق و روابط جنسی و صمیمی افراد بر همان مبنا فهمیده و تصور می شود. این ۵ گفتمان به موازات یکدیگر در جامعه‌ی ایران حضور دارند.

۱- در گفتمان مرد سالاری، زن به عنوان شی مبادله می شود و از این جهت ازدواج برابر است با انتقال مالکیت دختر از پدر یا برادر به شوهر. مهریه نیز قیمتی است که شوهر برای این انتقال مالکیت می پردازند یا بدهکار می شود. تنبیه دختر یا زن توسط مرد خانواده یا حاکم شرع در صورت ارتباط نامشروع یا سر باز زدن از ازدواج اجباری (به خاطر دوست داشتن مردی دیگر) بر همین نگاه شی وار مبتنی است. در این نگاه تجاوز جنسی مرد به همسرش منتفی است چون زن مایملک مرد به حساب می آید.

۲- در گفتمان انقلابی که در سال‌های ۱۳۵۷ تا ۱۳۶۷ سر بر آورد و در پایان دهه‌ی شصت پس از جنگ افول کرد، زن از مقام شیئیت ارتقا پیدا کرد اما به حقوق مساوی دست نمی یافت. او در خدمت و همراه مرد انقلابی است و قرار است نظریه‌ی انقلابی را به نسل بعد انتقال دهد. خانواده‌ی انقلابی خانواده‌ای است در خدمت انقلاب و آرمان‌هایش و در صورتی که یکی از اعضا مشکل مکتبی پیدا کند، باید از خانواده طرد شود. گفتمان انقلابی ازدواج را بسیار آسان می خواست و قید و بندها و رسومات آن را نادیده می گرفت.

۳- در گفتمان سنتی-شرعی، زن در اندرونی است و تنها با همجنس خود اختلاط می کند. حتی بیرون رفتن وی از خانه منوط به مجوز شوهر است. او تنها دارای همان حقوقی است که شرع برای وی تعریف کرده و نمی تواند خواستار حقوق برابر با مرد باشد. مهریه در این گفتمان هدیه‌ای است از جانب مرد به زن که به وی قدرت چانه زنی در ورود به قرارداد ازدواج را می دهد.

۴- در گفتمان روشنفکری دینی، زن امکان حضور اجتماعی بیشتری پیدا می کند اما همچنان در محدودیت‌های مرتبط با بدن خود است. در این گفتمان، بدن زن تابو است و نباید دیگران آن را ببینند. وی تنها در محیط خانواده و در کنار افراد محرم می تواند آزادی بیشتری داشته باشد. این گفتمان قائل به جداسازی جنسیتی در محیط‌های عمومی یا عدم واگذاری مدیریت‌ها به زنان نیست. در این گفتمان همانند گفتمان انقلابی تلاش می شود با قابل پرداخت کردن مهریه، ازدواج تسهیل شود.

۵- در گفتمان برابری خواهانه‌ی جنسیتی، هیچ تفاوتی میان زن و مرد از حیث حقوق فردی و اجتماعی و نیز در چارچوب خانواده وجود ندارد. ازدواج در این گفتمان یک قرارداد است بدون هیچ پیش شرط مذهبی، قومی، ایدئولوژیک و نژادی و اگر شرطی وجود دارد دو طرف برای یکدیگر می گذارند. در این گفتمان همه چیز به توافق زن و مرد واگذار می شود و اجباری از بیرون وجود ندارد. قانون تنها از زنان در موارد خشونت جنسی و حقوق مربوط به حضانت و پرداخت هزینه‌ی کودکان پس از طلاق حمایت می کند.

بازتعریف ساختار خانواده‌ و ازدواج

باید بپذیریم الگوی شکل ازدواج در ایران در حال تغییر است. بر اساس تغییرات شرایط اجتماعی-اقتصادی، در حالیکه فرایند معمول ازدواج سنتی در حال وقوع است، ‌شاهد شکل‌گیری نگاهی جدید به ازدواج هستیم. از دید نسل جوان، ازدواج صرفا برای ارضای غرایز و نیازهای جنسی نیست بلکه برای ارضای بسیاری از نیازهای دیگر از جمله نیاز به احترام، نیاز به دوست داشته شدن، نیاز به صمیمت و دلبستگی است.

در حال حاضر، ازدواج حداقل تا پایان تحصیلات دانشگاهی به تأخیر افتاده است. جامعه جوان ایران در حال باز تعریف هویت خودش است و تا شکل جدید هویت‌بخشی نشود، باز هم سن ازدواج بالاتر می رود. 

فقدان مهارت‌های لازم برای زندگی و اختلال‌های شخصیتی درمان نشده (که بخش بزرگی از افراد جامعه درگیر آن هستند)، اثری مخرب بر روند پیوندهای زناشویی گذاشته است، این اثرات از سوی نهادهای مسئول به‌خوبی دیده نمی‌شود. همچنین در نظام آموزش و پرورش کشور، مهارت‌های ارتباطی برای ارتباط برقرار کردن با یکدیگر، حتی در حوزه مهارت‌های جنسی، به دختران و پسران آموزش داده نمی‌شود. پس نباید در این شرایط‌، انتظار تشکیل ساختار خانواده‌ با دوام را داشته باشیم.

آمار بالای تقاضای طلاق از سوی زنان(۵۰%) طی سالهای گذشته حکایت از آن دارد که زنان به این نتیجه رسیده‌اند، پس از تحمل همه شرایط سخت با وجود تمام تلاش‌های صورت داده برای حفظ زندگی‌شان، حقوقشان در زندگی مشترک با شرایط فعلی، تضییع می‌شود.

اصرار بر حفظ ساختار سنتی خانواده با نادیده انگاشتن تحولات جامعه و تغییرات اجتماعی-اقتصادی، بسیار خطرناک است. اگر در مورد ساختار خانواده بازتعریف صورت نگیرد، موضوع طلاق از وضعیت موجود، بدتر هم خواهد شد.

آینده خانواده ایرانی

در آینده ازدواج و خانواده و طلاق باز هم بر اساس پویایی روابط افراد، بازتعریف می شود تا حدی که جامعه‌ی ایران خانواده‌ای متشکل از زن و مردهایی با ادیان متفاوت، زندگی مشترک افراد بدون ازدواج رسمی، مادران مجرد بدون آن که ازدواج کرده یا با مردی ارتباط داشته باشند، را به رسمیت خواهد شناخت.

ترکیب اقوام و ادیان مختلف، افزایش سن ازدواج، طرح مباحث هویت جنسی در رسانه‌های فارسی زبان و افزایش طلاق به این بازتعریف نیرو خواهد بخشید. روندها در سطح جهانی و نیز در ایران همین جهت گیری را روایت می کنند.

برای مطالعه بیشتر به کتاب مدرن‌گرایی و سرمایه اجتماعی خانواده(درآمدی بر جامعه‌شناسی خانواده در ایران)، مراجعه فرمایید.

* درود بر شما که با حمایت خود و دعوت دیگران به مطالعه مقالات سایت، به من انگیزه می دهید. لطفا در کامنت ها و مباحثات شرکت کنید و پرسشگر باشید. جهت مشاوره آنلاین یا حضوری با شماره ۰۹۳۵۵۷۵۸۳۵۸ در تلگرام هماهنگ نمایید. *