رفتار درمانی
هدف از رفتار درمانی، تقویت رفتارهای مطلوب و از بین بردن رفتارهای ناخواسته است.
رفتار درمانی اصطلاحی است که برای توصیف طیف گسترده ای از تکنیک ها برای تغییر رفتارهای ناسازگار استفاده می شود.
واژه های تغییر رفتار و رفتار درمانی معمولاً به صورت مترادف به کار می روند، هر چند اندکی تفاوت دارند. رفتار درمانی، رویکردی بالینی است که می توان از آن برای درمان انواع اختلالها، در محیط های گوناگون، و دامنه وسیعی از جمعیت های خاص استفاده کرد. اختلالهای اضطرابی، افسردگی، سوء مصرف مواد، اختلال های خوردن، انحراف جنسی، کنترل درد و پر تنشی با استفاده از این رویکرد با موفقیت درمان شده اند.
دیدگاه نسبت به طبیعت انسان
رفتار درمانی مدرن بر پایه برداشت علمی از رفتار انسان استوار است. این دیدگاه بر این فرض جبرگرایانه کـه انسان ها صرفاً محصول شرطی سازی اجتماعی ـ فرهنگی خود هستند استوار نیست. به جـای آن، دیـدگاه رایج این است که انسان تولید کننده محیط خود و محصول آن است.
از لحاظ فلسفی، رویکردهای رفتاری و انسان گرا به صورت دو قطب مخالف در نظر گرفته شده انـد . نوشـته های رفتارگرایان امروزی حاکی از آن است که ارتباط هایی برقرار شده است که امکان ترکیـب ثمـربخش را میسر ساخته اند
نظریه شخصیت Personality of Theory
رفتارگرایان در اصل علاقه ای به نظریه شخصیت ندارند، به جای آن، آنها علاقمند هستند که ببینند انسان چگونه یاد می گیرد.
فرض های کلیدی آنها درباره یادگیری انسان عبارت است از:
1- انسان ساختاری سیال است که وابسته به محیط برای عملکردهای شخص است.
2- برای رخ دادن تغییر، فرد باید نیروهای بافتی (محیطی) را به شیوه مناسب تغییر دهد.
مفاهیم کلیدی
اسکینر گسترده ترین تأثیر را بر نتایج حوزه شرطی سازی فعال گذاشته است. اسکینر می گوید که فرد می تواند رفتارش را بر اساس نتایج رفتار شکل دهد.
- تقویت: افزایش احتمال رخ دادن یک رفتار به علت پیامدهای خوشایند آن.
- تنبیه: ارائه یک محرک تنفرآور برای از بین بردن احتمال رخ دادن یک رفتار.
- تقویت مثبت: افزایش احتمال رخ دادن رفتار بوسیله یک محرک خوشایند.
- تقویت منفی: افزایش احتمال رخ دادن رفتار با اجتناب از یک محرک ناخوشایند.
اهداف درمانی Therapy of Goals
هدف اولیه رفتار درمانی، تغییر رفتار است. رفتاردرمانی، احساس، افکار، یا انتخابها را انکار نمی کند. برعکس تغییر رفتاری، مقدمه ای برای جایگزینی افکار و احساسات فرد است.هدف های کلی رفتار درمـانی، افـزایش دادن انتخاب شخصی و به وجود آوردن شرایط تازه برای یادگیری است. رفتار درمـانی امـروز بـر نقش فعـال مراجعان در تصمیم گیری در مورد درمان خود تأکید می ورزد.
شرطی سازی کلاسیک برای اصلاح رفتار کودکان
شرطی سازی کلاسیک نخستین بار از سوی دانشمندی به نام «پاولف» مطرح شد. مشاهده ای ابتدایی که پاولف را به سمت این نظریه سوق داد، این بود که بزاق دهان سگ ها تنها با دیدن کسی ترشح می شود که قبلا چندبار به آنها غذا داده است؛ حتی اگر شخص گاهی غذا به همراه نداشته باشد. ترشح بزاق، نوعی پاسخ طبیعی به غذاست. هرگاه پاولف پودر گوشت (محرک طبیعی) را به سگ گرسنه می داد، بزاق سگ (پاسخ طبیعی) ترشح می شد.
در این نوع یادگیری، هرگاه محرکی بی اثر (صدای زنگ)، به همراه محرکی طبیعی (غذا) به جانور داده شود، پس از مدتی محرک بی اثر به تنهایی سبب بروز پاسخ (ترشح بزاق) در جانور می شود. به این محرک جدید، محرک شرطی می گویند، زیرا به شرطی می تواند سبب بروز رفتار شود که پیش از آن محرکی طبیعی همراه باشد. به محرک طبیعی، محرک غیرشرطی نیز گفته می شود.
مثال: اگر کودکی از حمام کردن می ترسد، می توانید از شرطی سازی کلاسیک استفاده کنید، این گونه که مدتی زمینه بازی در حمام را برای او فراهم کنید، او را حمام ببرید؛ اما هدف صرفا بازی کردن با او باشد. اگر مدتی این کار را انجام دهید، با توجه به اینکه بازی، دارای بار عاطفی مثبت است، این بار عاطفی مثبت به حمام منتقل شده، این مکان برای کودک جذاب می شود و بردن نام حمام، بازی را به یاد کودک می آورد. این روش را می توان برای برطرف کردن ترس از تاریکی نیز به کار برد؛ در این مورد نیز باید بازی در اتاق تاریک انجام شود. روش شرطی سازی کلاسیک، به والدین کمک می کند تا رفتار فرزندشان را بدون تنبیه اصلاح کنند.
فنونی که رفتار درمانگران برای درمان کودکان به کار می برند مبتنی بر شرطی سازی کلاسیک است.
تکنیک های درمانی
شرطی سازی تقابلی (Conterconditioning) : یکی از راه هایی که به وسیله آن می توان برخی از رفتارها نظیر ترس را یادگیری زدایی کرد، شرطی سازی تقابلی است. در این نوع شرطی سازی، پاسخ شرطی را با رفتاری که مغایر همان پاسخ است همراه می کنیم. رقابت این دو رفتار سبب می شود سرانجام رفتار ناسازگار حذف شود. به عنوان مثال فرض کنید که کودکی از سگ می ترسد، می خواهیم ترسش نسبت به سگ را از بین ببریم. باید این کودک را با کودکی همبازی کنیم که او با سگش رابطه ای دوستانه دارد و معمولا با سگش مشغول بازی است. کودک اول هیجان های مثبت بازی با سگ در کودک دوم را می بیند و این هیجان های مثبت به سگ شرطی می شود. حال پاسخ های شرطی شده مثبت با پاسخ های هیجانی منفی که در گذشته بوده رقابت می کنند و هیجان های منفی از بین می رود. در حقیقت در شرطی سازی تقابلی، رفتاری که مغایر با رفتار نامطلوب است شرطی شده و به این ترتیب رفتار ناسازگار کاهش و از بین می رود.
حساسیت زدایی منظم: حساسیت زدائی منظم بر اصول شرطی سازی کلاسیک استوار اسـت، نـوعی روش رفتاری است که ژوزف ولپی، از پیشگامان رفتار درمانی، ابداع کرد. درمانجویان به صورت پیاپی موقعیت های اضطراب آور را تجسم می کنند و در عین حال به رفتاری که با اضطراب رقابت می کند می پردازند. درمانجویان به طور منظم نسبت به این موقعیت اضطراب آور کمتر حساس می شوند.
غرقه سازی: نوعی از مواجه سازی است که به مواجهه واقعی یا تجسمی با محرک های اضطراب آور واقعـی برای مدت طولانی اشاره دارد.
جرأت آموزی: فرض اساسی زیربنای جرأت آموزی این است که افراد حق دارند خودشان را ابراز کنند. یکی از هدف های جرأت آموزی، افزایش دادن خزانه رفتاری افراد است طوری که بتوانند تصمیم بگیرند در موقعیت های خاص جسورانه رفتار کنند یا خیر. هدف دیگر این است که به افراد یاد داده شود خودشان را به صورتی ابراز کنند که منعکس کننده حساسیت نسبت به احساسات و حقوق دیگران باشد.
نقش درمانگر Therapist of Role
نقش مشاور در رویکرد رفتار درمانی، اساسی و محوری است.
۱- درمانگران رفتاردرمانی به شیوه بسیار مستقیم عمل می کنند.
2- رفتار درمانگران مدل مناسب رفتاری را برای مراجعان تعریف می کنند.
3- رفتار درمانگران رفتارهای مناسب را با محرک های خوشایند تقویت می کنند.
نقاط قوت و محدودیت ها
از نقاط قوت این رویکرد می توان به موارد زیر اشاره کرد: رفتار درمانی روی جزئیات تأکید می کند. این رویکرد خدمات شایانی به روان شناسی سلامت کرده است. نقطه قوت دیگر ایـن رویکـرد، تغییـر مـوثر رفتار و اثربخشی روشهای آن از نظر تعمیم پذیری و معناداری و دوام تغییر است.
اما انتقادهای وارده به آن عبارتند از: رفتاردرمانی امکان دارد رفتار را تغییر دهد ولی احساسات را تغییر نمی دهد. در رفتاردرمانی عوامل مهم ارتباطی نادیده گرفته می شوند. انتقاد دیگر ایـن اسـت کـه رفتـار درمـانی بینش ایجاد نمی کند. ونیز رفتار درمانی به جای علتها، نشانه ها را درمان می کند
منابع :
- نظریه و کاربست مشاوره و روان درمانی/جرالد کری / یحیی سید محمدی/ نشر ارسباران
- نظریه های روان درمانی / جیمز پروچاسکا، جان نورکراس/ یحیی سید محمدی / نشر روان