از سال ۱۹۸۸ تاکنون، هرساله روز اول دسامبر را به‌عنوان روز جهانی ایدز می‌شناسیم؛ بیماری لاعلاج و نسبتاً شایعی که با تضعیف دستگاه ایمنی بدن، قربانیانش را پس از طی دوره‌ای طولانی از نهفتگی، با بروز کوچک‌ترین عفونتی از پا درمی‌آورد.
اما اول دسامبر امسال با انتشار خبری راجع به این بیماری مهلک همراه شد که از جهاتی تلخ و از جهاتی هم شیرین بود: این‌که ویروس عامل بیماری ایدز – موسوم به HIV – به‌واسطه ابتلای جمعیت نسبتاً کثیری از ساکنین آفریقای مرکزی به این بیماری، هم‌اینک طوری تطور یافته که قدرت تأثیرگذاری آن در این مناطق، نسبت به سابق کمتر شده است.
مطالعات اخیر تیمی از پژوهشگران دانشگاه آکسفورد به سرپرستی دکتر فیلیپ گودلر، هم‌اینک پرده از تحولات دیگری هم در این برهه برداشته است.
در این بررسی، گودلر و تیمش دست به بررسی ۸۴۲ زن حامله در کشورهای بوتسوانا و آفریقای جنوبی زدند؛ کشورهایی که شروع اپیدمی ایدز را به ترتیب در اواسط دهه ۱۹۸۰، و اواسط دهه ۱۹۹۰ تجربه کرده‌اند (یعنی سابقه شیوع ایدز در بوتسوانا بالغ‌بر یک دهه بیشتر از آفریقای جنوبی است). نتایج این بررسی حکایت از این داشت که ویروس‌های مرتبط به شهروندان بوتسوانا با سرعت کمتری در بدن قربانیانشان تکثیر می‌شوند، و یا به عبارت دیگر، با سرعت کمتری دستگاه ایمنی بدن وی را تحت تأثیر قرار می‌دهند.
به‌گفته گودلر، ازجمله مهم‌ترین دلایل این کندی، می‌تواند استفاده فزاینده قربانیان ایدز از داروهای ضد HIV باشد؛ چراکه بیماران مبتلا به مؤثرترین نوع ویروس، طبیعتاً زودتر علائم بیماری را تشخیص داده، و لذا زودتر هم به استفاده از داروهای پیش‌گیرانه رو می‌کنند. همین امر منجر به کاهش نسبتاً زودهنگام غلظت ویروس در خون و مایعات جنسی این بیماران، و لذا کاهش سطح شیوع‌پذیری این بیماری در بلندمدت می‌شود.
اگرچه داروهای ضد HIV عموماً به‌منظور اعمال تأثیرات مستقیم بر ویروس‌های بدن قربانی طراحی و تولید می‌شوند، اما گودلر اذعان می‌کند که هیچ‌کس تصور تأثیر غیرمستقیمی از این دست را در بلندمدت نداشت.
با این وجود، این تنها عامل کاهش سطح اثرگذاری ویروس HIV هم نیست. حدود ۱۵ درصد از ساکنین جنوب آفریقا میزبان ژن‌هایی هستند که عملکرد نسبتاً بهتری در تشخیص پروتئین‌های اصلی متعلق به ویروس HIV دارند؛ به‌طوری‌که این ویروس به‌منظور حفظ بقای خود در بدن این نوع از قربانیان باید چشم‌به‌راه جهش‌های ژنتیکی‌ای باشد که منجر به تغییر همین نوع از پروتئین‌ها شوند تا بدین‌وسیله ویروس‌ها در آینده از چشم دستگاه ایمنی این بیماران دور بمانند.
اما بروز چنین جهش‌هایی از سمت دیگر منجر به کاهش سرعت تکثیر ویروس هم خواهد شد؛ به‌طوری‌که با شیوع این ویروس‌های جهش‌یافته، چنین نقصی هم در آن‌ها رفته‌رفته ثبات خواهد یافت، آن‌قدر که به‌گفته گودلر: «ویروس‌های بازمانده، کمترین توان را در القای بیماری دارند.»
هرچند که این نتایج هم‌اینک امیدوار کننده‌اند، اما نباید از خاطر برد که تمرکز پژوهشگران در این بررسی معطوف به کشورهای آفریقایی بوده، و تضمینی به تکرار چنین سناریویی در سایر نقاط دنیا نیست. در نواحی جنوب صحرا و غرب آفریقا، شیوع ایدز به مراتب بیشتر است، و لذا تغییرات پدید آمده انگشت نماترند.
با این‌همه، گودلر این را هم اضافه می‌کند که تحقیقات صورت پذیرفته در دیگر نقاط جهان تاکنون کمتر به آهنگ تکثیر ویروس HIV و بیشتر به عوامل فرعی‌ای نظیر غلظت ویروس در خون قربانیان توجه داشته‌اند؛ امری که چه بسا تغییرات تطوری صورت‌پذیرفته در HIV را تاکنون از چشم دانشمندان دور نگه می‌داشته است.
احسان سنایی