شبه علم(Pseudoscience) به ادعاها، باورها، یا کارهایی گفته می‌شود که به‌ غلط با عنوان علم ارائه می‌شوند، ولی بر پایه روش علمی نیستند. خلقت گرایی(Creationism) و طراحی هوشمند، پیدایش بشقاب پرنده ها، طالع‌بینی، کف‌بینی، فال قهوه، ستاره بینی و انرژی‌ درمانی نمونه‌هایی از شبه‌علم هستند. 

طالع بینی، کف بینی، ذهن خوانی، دعانویسی یا شفابخشی های معجزه آسا یا انواع فال های دیگر که پیشگویی و غیب بینی می کنند، همه و همه دروغ و فریب و مزخرفات شبه علم (یا ضد علم) هستند. تمام اینها واقعیت و علم نیست. بررسی ها نشان می دهد که آسیب اجتماعی شیوع علوم جعلی بسیار گسترده تر از ان است که به نظر می رسد. برخی اوقات این اعتقادات فاجعه می آفریند، مثلا ریا سالینز دختر ۷ ساله رئیس انجمن بهداشت طبیعی امریکا که به جایگزین کردن مصرف میوه و سبزیجات بجای دارو و درمان های پزشکی معتقد بود را در نظر بگیریم؛ وی وقتی مریض شد پدرش او را به ۱۸ روز روزه داری واداشت و سپس ۱۷ روز هم فقط آب میوه تجویز کرد و در کمال تاسف این دختر در اثر سوء تغذیه فوت کرد.

شگفت آور اینکه در زمان ریاست جمهوری ریگان در کاخ سفید، وی از طالع بین ها درباره زمان سخنرانی و حضور در جلسات و یا زمان دیدار با سران کشورها استفاده می کردند. این علوم کاذب، کسب و کار بزرگی از ستون های روزنامه ها و برنامه های تلویزیونی و کتابها و اینترنت را تشکیل داده است و این شیادی به تجارت بزرگی تبدیل شده است. هدف اصلی جدید شیادان مدرن شهروندان سالخورده است. انها بر بیماری های مزمن و درمان ناپذیر متمرکز می شوند.

فیلیپ موریسون به خطر دیگر این علم نماها اشاره می کند: علم نماها برای علم خطری ندارند، بلکه برای جامعه خطرناک هستند و باعث هدر رفتن وقت و پول مردم می شوند. گزارشگری بنام ریچارد برنمن درباره یک جراح روحی شیاد می نویسد که نه تنها جیب های بیماران سرطانی را خالی کرده بلکه درمان با روش های موجه پزشکی را هم با تاخیر انداخته است. داستان دختر ۹ ساله ای را نباید از یاد برد که پس از جراحی سرطان، ۵۰ درصد شانس داشت که با شیمی درمانی سه سال بیشتر زنده بماند؛ والدین او روش درمان اثبات نشده ای با غضروف کوسه را ترجیح دادند که در نتیجه دختر ۴ ماه بعد فوت کرد. گسترش علوم کاذب بسیار زیانبار و پرهزینه و خطرناک است.

در ایران نیز همانند کشورهای دیگر، موارد شبه‌علم، بدون ارزیابی دقیق، در رسانه‌های رسمی به عنوان دستاوردهای علمی واقعی گزارش می‌شود. مثلا ساخت موتورهای بدون سوخت، ویروس‌یاب مستعان. بخشی از ترویج شبه‌علم در ایران از تریبون‌های رسمی، از جمله صدا و سیما انجام می‌شود که افرادی بدون صلاحیت علمی از این مطالب برای دفاع از مواضع سیاسی و مذهبی حکومت استفاده می‌کنند. آنچه رواج شبه‌علم در ایران را از بسیاری کشورها متمایز می‌کند نقش فعال رسانه‌های رسمی و مقام‌های عالی در آن است، تا جایی که محمود احمدی‌نژاد، رئیس‌جمهور سابق از تولید انرژی هسته‌ای در زیرزمین خانه یک دختر نوجوان ایرانی گفته بود. نمونه دیگر شبه‌علم، معرفی مستعان ۱۱۰ توسط سپاه به عنوان دستگاهی که می‌تواند برای شناسایی لحظه‌ای ویروس کرونا از فاصله دور استفاده شود. این ادعا توسط انجمن فیزیک ایران، در دسته ادعاهای شبه‌علم دسته‌بندی شد. نمونه دیگر جناب حسین روازاده است که مسواک زدن پیش از خواب را باعث پوسیدگی دندان می‌داند.

سینگر و بناسی(۱۹۸۱)، عقاید شبه‌علمی را ریشه در منابع زیر می دانند:

1. اشتباهات شناختی رایج از تجربیات شخصی
2. پوشش نادرست رسانه‌های جمعی.
3. عوامل اجتماعی-فرهنگی.
4. آموزش علمی ضعیف یا نادرست.

اثر بارنوم (Barnum effect)

هیچ دلیل علمی مبنی بر اینکه وضع ستارگان و سیارات در زمان تولد شخص، تأثیری بر شخصیت او داشته باشد در دست نیست. با این حال طالع‌بینی (مطالعه تأثیر اجرام آسمانی بر سرنوشت افراد) بسیار رایج است. مردم کتب طالع‌بینی را خریداری می‌کنند و در روزنامه‌ها مشتاقانه طالع روز خود را مطالعه می‌کنند و طبقه‌بندی‌ها و پیش‌بینی‌های آنها را درباره شخصیت خود اگر واقعیت ندانند، حداقل امر محتملی به‌شمار می‌آورند. 

توصیف‌های طالع‌بینی آنقدر کلی هستند که تقریبا درباره هر کسی صدق می‌کنند. بیشتر مردم کلی گویی درباره خصوصیات شخصیتی را همچون توصیف های درست و دقیق شخصیت خودشان تلقی می کنند، در حالی که نمی دانند به همه مشتری ها همین خصوصیات کلی عرضه می شود.

تحقیقات نشان می‌دهد که مردم توصیف‌های کلی را به‌عنوان جمع‌بندی صحیحی از شخصیت خود به‌شمار می‌آورند. در یکی از آزمایش‌ها به دانشجویان دانشگاه پرسش‌نامه شخصیت داده شد. چند روز بعد به هر یک از آنان گزارشی ماشین‌ شده در پاکتی در بسته دادند و از آنها خواستند که میزان درستی ارزیابی را رتبه‌بندی کنند. آزمونی‌ها نمی‌دانستند که برای همه آنان یک توصیف شخصیتی واحد ارائه شده بود. اغلب آنان گفتند که به عقیده آنها توصیفی که از آنان شده بود تا حدود زیادی گویای وضع و حال آنها بود(Forer،فورر، ۱۹۴۹). نگاهی به بعضی از جملات ارزیابی مزبور علت این اظهارنظر دانشجویان را روشن می‌کند:

• تحت شرایط فشار آور گاهی به خودت شک می‌کنی.
• گرچه نسبت به والدین خودت محبت بسیار زیادی داری اما بعضی وقت‌ها با نظر آنان موافق نبوده‌ای.
• از لحاظ سازگاری جنسی مشکلاتی داشته‌ای.
• معمولاً نسبت به خود دیدگاه انتقادی داری.
• گاهی اوقات برونگرا و خوش برخورد و اجتماعی، و بعضی وقت‌ها درونگرا، محتاط و خوددار هستی.

این اظهارنظر شبیه به توصیفات شخصیتی طالع‌بینی است. چون این توصیف‌ها در مورد بسیاری از مردم صادق است، لذا هنگامی‌ که آنها را به شخص معینی نسبت می‌دهیم، صحیح به‌نظر می‌رسند. این پدیده را به این جهت ‘اثر بارنوم‘ نامیده‌اند که اشاره دارد به این گفته مشهور سیرک‌ساز معروف ت. پ. بارنوم که ‘در هر دقیقه یک هالو به دنیا می‌آید’.

رواج و مقبولیت ارزیابی شخصیت توسط طالع‌بین‌ها، کف‌بین‌ها، فال قهوه و کارت‌های فال‌گیری ناشی از کیفیت رازگونه این روش‌ و نیز کلی بودن این‌گونه توصیف‌هاست. به‌علاوه‌ برخی طالع‌بین‌ها در توجه به سرنخ‌هائی که از رفتار و واکنش‌های فرد به‌دست می‌آورند، مهارت فراوان دارند. درستی شگفت‌آور بخش کوچکی از توصیف شخصیت، ممکن است شخص را به قبول سراسر این‌گونه ارزیابی‌ها وادارد.

شبه علم در پزشکی

۱- طب های سنتی : بسیاری از طب‌های سنتی رنگ و لعاب مذهبی می‌گیرند تا بیشتر مورد تایید قرار بگیرند. طب های جایگزین یا طب بدیل، مدعی یک روش جایگزین غیر از روش پزشکی مدرن است. جاهایی که طب واقعی کم میاورد، طب‌های جایگزین شبه علمی وارد عمل می شوند؛ در همینجاست که طب سنتی سو استفاده می کند. ادبیات این طب ها سطحی و ساده است و مردم راحت تر آنها را می فهمند. در ایران طب سنتی منشا یونانی دارد و بر اساس ترجمه‌ای از آثار بقراط و جالینوس در قرن سوم هجری است.

در طول تاریخ دلیل بیماری ها را به اسطوره‌ها و انواع خدایان ربط می دادند. بقراط (۴۰۰ سال پیش از میلاد) طب را سکولاریزه می کند و بجای اینکه دلیل بیماری خشم را خدایان و ارواح خبیثه یا غیره بداند، نشان می دهد علت بروز بیماری درون خود بدن است.

برخی از روش های طب سنتی از اثر پلاسیبو(placebo) استفاده می کنند. اثر پلاسیبو در قرن ۱۸ کشف شد و به استفاده از روش‌های درمانی صوری و تلقینی گفته می‌شود که می‌تواند با فریب بیمار، اثر مثبتی در روند بهبودی وی داشته باشد. طبق تحقیقات، تا یک چهارم بیماری ها از اثر پلاسیبو یا دارونما برای بهبودی کمک می‌گیرند.

۲- طب مزاجی : مبتنی بر آموزه های بلغم، صفرا، سودا و دم است(سردی و گرمی). طب مزاجی معتقد است، بیماری زمانی بوجود می اید که تعادل بین صفرا، بلغم، دم و سودا به هم خورده باشد. طب مزاجی هم، از اثر پلاسیبو برای بهبودی کمک می‌گیرد.

هیچ کدام از طبیبان سنتی نتوانسته اند ابولا، فلج اطفال، ایدز، سل، آبله، طاعون، کزاز و کرونا را درمان کنند، چون در این بیماری ها اثر پلاسیبو کار نمی کنند.

۳- هومئوپاتی (Homeopathy) : سابقه درمانی هومئوپاتی یا همسان درمانی(همانند، همانند را شفا می‌دهد) به دو قرن برمی گردد. در سال ۱۷۹۶ ساموئل هانمن آن را ابداع کرد. ایشان یک پزشک مترجم و دارای ۱۱ بچه بود. او وقتی در یک کتاب خواند که مالاریا توسط عصاره گنه گنه درمان می‌شود، متوجه شد وقتی گنه گنه خورده میشود علائمی شبیه خود مالاریا در فرد ایجاد می‌کند، لذا این ایده به ذهنش رسید که مشابه مشابه را درمان می کند؛ یعنی خوردن داروهایی که همان علائم بیماری را در فرد ایجاد می کنند، می توانند بیماری را درمان کنند. (یعنی قانون مشابهات). یک ایده جدید هم ابداع کرد که هرچقدر این داروها رقیق تر بشوند اثر درمانی آنها بیشتر می‌شود. او صحبت از انرژی دارویی کرد.

از آنجایی که داروهای هومئوپاتی اثری بهتر از پلاسیبو یا تلقین ندارد، جایگاه مفیدی ندارد. یک دارو اگر بتواند از اثر پلاسیبو برتری بگیرد وارد داروهای پزشکی می شود. هر نظریه پزشکی باید بتواند توضیح بدهد چرا مثلا بیماری سل بوجود می‌آید. سازمان غذا و داروی آمریکا (FDA) هیچ داروی هومئوپاتی را به‌رسمیت نمی‌شناسد.

۴- درمان های جادویی : پزشکی مدرن مبتنی بر عقلانیت و تجربه است؛ در حالیکه درمان های جادویی علت بیماری را در خارج از بدن تصور می کنند. اینان عامل بیماری را که قبلا جن و پری می دانستند به جملات دیگری تبدیل کرده‌اند، نظیر اینکه موجودات غیر ارگانیک و اسکن کیهانی درکارند و از وصل شدن به شبکه بزرگی از شعور کیهانی حرف می زنند. صحبت از چاکراه‌ها می کنند؛ مثلا با دستشون از طریق حتی تلویزیون، انرژی برای درمان شما می‌فرستند، صحبت از سنگهای انرژی بخش می کنند که مثلا این سنگها به شما انرژی می دهند. این شفاهای ساختگی و دروغین فقط حقه‌بازی و فریب است. خلاصه که مارکتینگ بسیار سودآوری برای خود با فریب مردم بوجود آورده‌اند.

سم زدایی بدن و آرزوی لاغر شدن

دکتر ارنست(Edzard Ernst) استاد با سابقه اطلاعات دارویی دانشگاه انگلیسی Exeter می گوید از نظر علمی فقط دو نوع سم زدایی و پاک کردن جسم انسان وجود دارد.

• اولی یک رفتار علمی است که توسط صنعت پزشکی برای کمک به معتادین و برای خارج کردن سریعتر سموم مواد مخدر از بدنشان تدارک می یابد
• دومی یک شارلاتان بازی سودجویانه است که پایه علمی ندارد.

ولی وقتی یک ستاره جذاب دنیای سرگرمی ها با یک لیوان بزرگ از مایعی سبز رنگ در دست در برابر صفحات تبلیغاتی ظاهر می شود و وعده تمیز کردن جریان خون و اعضای داخلی بدن تان را می دهد، وسوسه و کنجاوی میلیونها انسان را برای خرید جلب می کند.

به نظر دکتر ارنست این ایده که می توانید به کمک انواع وسایل از مایعات تا وصل کردن وسایل برقی و شیمیایی به بدن به شستشوی داخل بدن اقدام کنید یک دروغ زیرکانه است. بدن ما اگر قرار بود به انبار سموم مختلف تبدیل شود امکان ادامه زندگی میسر نبود. ما به کمک کلیه، جگر، خوابیدن و حتی شش ها در هر لحظه مشغول پاکسازی بدنمان هستیم.

در یکی از تحقیقات سازمان غیرانتفاعی به نام «درک و شعور علمی» که مجموعه به هم پیوسته ایی از دانشمندان را گردآورده بود به طور دقیق مشخص شد که فراورده های سم زدا در بازار هیچ پشتوانه علمی برای ادعای خود ندارند. ۱۵ شرکت خصوصی تهیه کننده فراورده های سم زدایی نظیر آب میوه ها، مایعات خوردنی و شامپوها در برابر پرسش مستقیم برای آوردن دلیل علمی برای ادعای مربوط به کالاهایشان حرفی برای گفتن نداشتند.

حتما خیلی از شما دستگاه های ساده برقی را دیده اید که با قرار دادن پایتان درون یک ماده به سرعت مایع درون ظرف را سیاه می کند. اتفاقی که در حقیقت ربطی به سم زدایی و درآمدن مواد کثیف از بدنتان ندارد و فقط یک فرایند شیمایی عرق پا و ماشین تقلبی است که برای اینکار تنظیم شده است. دکتر ارنست با صراحت اعلام می کند که همه این شارلاتان ها بر روی یک میل و آرزوی بزرگ بشری انگشت می گذارند یعنی آرزوی سالم شدن و لاغر شدن سریع و بدون دردسر. آرزویی که خیلی ها حاضرند برایش پول زیادی خرج کنند.

ما در دوره ایی زندگی می کنیم که سرشار از اطلاعات پیچیده و تازه است. بسیاری از مردم ناگزیرند به ادعاها و اطلاعات دیگران برای مثلا خرید یک شامپوی بهتر اکتفا کنند. حقیقت این است که تشخیص یک شامپوی ساده برای هر نوع مو و پوست سر، نیاز به یک متخصص دارد ولی در نبود آنها افراد به کمپانی های تبلیغاتی که جملات و شعارهای گنده و به ظاهر منطقی می دهند اعتماد می کنند.

این احساس عمومی وجود دارد که بسیاری از قوانین و خدمات مصرفی با نظارت و دقت دولت ایجاد شده است و شارلاتان ها امکان ابراز وجود ندارند ولی در عمل از این خبرها نیست و میدان باز بازار آزاد، جا برای ادعاها و شگردها را در خود همیشه خواهد داشت.

روبرت پارک، ۷ نشانه هشدار دهنده برای شبه‌علم(طب سنتی) معرفی می‌کند :

1. فرار به رسانه: اصحاب شبه‌علم، ادّعاهای خود را مستقیما به رسانه‌های گروهی می‌برند. صحت و سلامت علم، وابسته به آن است که هر کشف تازه، در ابتدا به همتایان عرضه و توسط ایشان نقد شود. وجود ژورنال‌هایی دارای مرور همتا دقیقا برآوردگار همین مقصود است.
2. توطئه‌ اندیشی: اصحاب شبه‌علم مدعی هستند که بسیاری از نهادهای دارای قدرت و ثروت، در حمایت از علم رسمی و آکادمیک قرار گرفته‌اند و با توطئه و حق‌کشی مانع از ابراز وجود و ارائه یافته‌های ایشان می‌شوند.
3. تکیه بر همهمه به جای پیام: شبه‌علم بر یافته‌های اتفاقی که در اندازه‌گیری‌های علمی وجود دارند (بهترین آن‌ها در پزشکی، اثر دارونماست) تکیه می‌کنند و با ترفندهای آماری سعی می‌کنند که به جای پیام، همهمه را عمده‌سازی کنند و به نتیجه‌گیری‌های غیرمنطقی برسند. یافته‌های علمی ایشان مبتنی بر تغییرات تصادفی و اتفاقی در مطالعه‌هاست.
4. تکیه بر تک‌نگاری تجربه‌های شخصی: نقل تجربه‌های شخصی به‌صورت تک‌نگاری ادعاها، راه زنده ماندن خرافات در عصر علم تجربی بوده‌ است. درحالیکه علم پزشکی، از طریق شواهد و داده‌ها پیشرفت می‌کند، نه از راه مدعیات ذهنی و فردی؛ شبه‌علم اما افرادی را می‌آورد تا جلوی ما بنشینند و بگویند که مدعیات آن‌ها را شخصا تجربه کرده‌اند.
5. تکیه بر قدیمی و باستانی بودن ادعا: اهالی شبه‌علم بر این مدعا تکیه می‌کنند که صدها و بلکه هزاران سال پیش، باور مورد ادعای ایشان رواج داشته و مورد تأیید بزرگان بوده‌ است و به درست یا غلط از شخصیت‌های قدیمی شهیر و مورد احترام، برای تأیید خود نقل قول می‌آورند.
6. کار در انزواء: اصحاب شبه‌علم معمولا در انزواء کار می‌کنند. شفافیت را برنمی‌تابند و یافته‌های خود را نیز معمولا در مجامع و همایش‌ها و رسانه‌های ویژه خودشان مطرح می‌کنند.
7. طرح کردن قوانین تازه برای طبیعت: اصحاب شبه‌علم برای آنکه یافته‌ها و مشاهده‌های ادعایی خود را توجیه کنند، قوانین تازه و بدیعی را برای طبیعت پیشنهاد می‌کنند.

منابع :

• تفکر انتقادی در روانشناسی؛ نویسنده کیت.ای. استانوویچ؛ مترجم هامایاک آوادیسیانس؛ نشر رشد.
• علم، شبه علم (نگاهی انتقادی به طب مکمل و جایگزین)؛ تالیف علی فیروز‌ آبادی.
• detox-myth-health-diet-science-ignorance

همه ما در مراحل و زمان هایی از زندگی، نیاز به گفت و گو و مشاوره داریم. جهت دریافت وقت مشاوره آنلاین یا حضوری با شماره ۰۹۳۵۵۷۵۸۳۵۸ تماس بگیرید.