قسمت عمده ای از زندگی روانی هر شخص در فرآیندهای ناهشیار ریشه دارد. مکانیزم های دفاعی یک بخش قدرتمند از ظرفیت ما را برای حفظ تعادل حیاتی روانی تشکیل می دهند. بدون وجود آنها، ذهن هشیار نسبت به ورودی‌های هیجانی منفی مانند اضطراب و نگرانی، آسیب پذیر می شود. ادراک ما از خود، اهداف و عقاید و احساسات مرتبط با واقعیات درونی و بیرونی به وسیله مکانیزم های دفاعی تغییر می کند. این دفاع‌ها مانند سیستم ایمنی بدن اغلب بدون آنکه آگاهی و هشیاری نسبت به آنها داشته باشیم همواره در حال فعالیت هستند.

وقتی انسان نتواند تعارض­ های روانی خود را به طور مستقیم رفع کند در واقع کل وجود او در معرض خطر قرار می­ گیرد. برای رفع این خطر، انسان به طور ناخودآگاه به مکانیسم ­های دفاعی متوسل می­ شود تا بتواند از این طریق موجودیت خود را حفظ نماید. وجود این مکانیزم ها برای سازگاری انسان با محیط لازم است.

به کمک مکانیسم ­های دفاعی، ضمیر ناخودآگاه مانع از اعتراف انسان به حقارت و ناچیزی خود می ­شود. برخی ناکامی­ ها و نگرانی ­ها عمق زیادی دارند و شخصیت فرد را به طور جدی تهدید می کنند و توسل به مکانیسم های دفاعی کمتر موثر واقع می شود، بنابراین فرد به انواع بیماری های روانشناختی مبتلا می شود.

ویژگی اصلی مکانیزم های دفاعی مقابله با تعارضها و آشفتگی های هیجانی است. اضطراب به سه شکل عینی، روان آزرده و اخلاقی مشخص می شود، که مکانیزم های دفاعی برای کاهش اضطراب و تنش همراه با آن وارد عمل می شوند. علاوه بر این، ایگو می بایست با اضطراب حاصل از کشمکش های تکانه های متضاد مقابله کند، در ضمن وظیفه دارد در مقابل احساس هایی که همراه تکانه های نهاد متداعی می گردند نیز به دفاع بپردازد.

مکانیسم های دفاعی برای حفظ تمامیت شخصیت، ارضای نیازمندی ها، ایجاد سازش بین تمایلات ناسازگار و مخالف، کاهش فشار و اضطراب حاصل از محرک های ناپسند، به کار می روند. مکانیسم های دفاعی اغلب به طور گروهی وارد عمل می شوند و به ندرت به تنهایی مورد استفاده قرار می گیرند. اگر آنها نتوانند تعادل روانی را برای فرد فراهم کنند رابطه فرد با اجتماع به هم خواهد خورد و اختلالات رفتاری به وجود خواهد آمد. این که فرد از کدام مکانیسم دفاعی استفاده کند به شخصیت او و موقعیت ناکام کننده وابسته است.

هر فرد خواه بهنجار، خواه روان آزرده به درجات مختلف از مکانیزم‌های دفاعی سود می‌جوید. آنها این قابلیت را دارند که تکانه‌ها را از میان ببرند(مانند دفاع واکنش وارون)، روابط اجتماعی را محدود کنند(مانند دفاع خیال پردازی)، واقعیت را دگرگون سازند (مانند دفاع انکار)، شناخت آگاهانه ما را از خود تغییر دهند(مانند دفاع فرافکنی)، آگاهی ما را از تعارض هایمان کم کنند(مانند دفاع سرکوب).

چه زمانی مکانیزم‌های دفاعی بیمار گونه و آسیب زا می‌شوند:

1. استفاده افراطی، مکرر و اغراق آمیز از آنها.
2. زمانی که دفاع ها در حالت انعطاف ناپذیر، خشک و انحصاری بکار می روند.
3. هنگامی که دفاع ها شرایط کنونی را به شدت تحریف می کنند.
4. استفاده از دفاع ها منجر به  پدید آمدن مشکلات جدی و عمده در روابط و برخورداری از زندگی سالم می گردد.

آیا دفاع‌های ناپخته، سازشی هستند یا آسیب شناختی؟ پاسخ تنها با در نظر گرفتن زمینه ای(درونی و بیرونی) که این دفاع‌ها در آن اتفاق می‌افتند میسر است. برای مثال زمانی که زمینه سنی مطرح می شود، انکار در یک کودک پنج ساله می تواند به عنوان یک دفاع سازشی در نظر گرفته شود، در صورتی که همین دفاع در یک فرد بزرگسال به عنوان یک دفاع غیر سازشی ارزیابی می گردد.

پرسشنامه سبک های دفاعی (Defense Styles Questionnaire (DSQ – ۴۰

این پرسشنامه نخستین بار توسط باند و همکارانش در سال ۱۹۸۳ ساخته شد که طی ۸۸ سوال، ۲۴ مکانیزم دفاعی را در چهار سبک مورد بررسی قرار می داد. آن ها این سبک های دفاعی را به نام های: سبک دفاعی سازش نایافته – سبک دفاعی تحریف ذهنی – سبک دفاعی خود قربانی – سبک دفاعی سازش یافته مشخص کردند. نتایج این پرسشنامه چندان موفقیت آمیز نبود.

در سال ۱۹۸۹ آندروز و همکارانش پرسشنامه باند را باز تدوین کردند و نسخه ی ۷۲ سوالی را به بازار علمی معرفی کردند که مکانیزم های دفاعی را در سه سطح روان آزرده، رشد یافته و رشد نایافته مورد بررسی قرار دادند که باز هم این نسخه از پرسشنامه موفق عمل نکرد. در سال ۱۹۹۳ نسخه ۴۰ سوالی آن دوباره توسط آندروز و همکاران منتشر شد که ۲۰ مکانیزم دفاعی را در همان سه سبک دفاعی روان آزرده، رشد یافته و رشد نایافته مورد پرسشگری قرار می داد.

1. مکانیزم های دفاعی رشد نایافته : دلیل تراشی، فرافکنی، انکار، همه کار توانی، ناارزنده سازی، گذار به عمل، خیال پردازی اوتیستیک، بدنی سازی، لایه سازی، جا به جایی، مجزا سازی و پرخاشگریی منفعلانه.
2. مکانیزم های دفاعی رشد یافته : والایش، شوخ طبعی، پیشاپیش نگری و فرو نشانی.
3. مکانیزم های روان آزرده : دیگر دوستی کاذب، عقلانی سازی، تشکل واکنشی و ابطال.

سوالات پرسشنامه

پرسشنامه حاضر در برگیرنده عبارت هایی در مورد نگرش های شخصی شماست، بدین خاطر پاسخ های درست و غلط در آن وجود ندارد. لطفا میزان موافقت خود را با جمله های زیر با انتخاب یکی از گزینه ها (از ۱ کاملا مخالف تا ۹ کاملا موافق) مشخص کنید.

1. من از کمک کردن به دیگران احساس رضایت می کنم و اگر این فرصت از دست برود غمگین می شوم.
2. قادرم تا پیدا شدن فرصتی مناسب برای حل یک مشکل، آن را از ذهنم بیرون کنم.
3. از طریق انجام کاری سازنده و خلاق مثل نقاشی یا ساختن وسائل چوبی با اضطرابم کنار می آیم.
4. قادرم برای هر آن چه که انجام می دهم دلایل خوبی پیدا کنم.
5. تقریبا به سادگی قادرم خودم را بخندانم.
6. مردم تمایل دارند با من بد رفتاری کنند.
7. اگر کسی به من حمله کند یا مرا فریب دهد و پولم را سرقت کند ترجیح می دهم به او کمک شود تا این که تنبیه گردد.
8. مردم می گویند که من واقعیت های ناخوشایند را نادیده می گیرم، گویی که اصلا وجود نداشته اند.
9. من با خطرات به گونه ای برخورد می کنم که گویی سوپر من هستم.
10. به خاطر این که می توانم افراد را سرجایشان بنشانم (روی آن ها را کم کنم) به خودم می بالم.
11. اغلب وقتی چیزی مرا آزار می دهد به طور تکانه ای و غریزی، بدون فکر عمل می کنم.
12. وقتی اوضاع برایم خوب پیش نمی رود از نظر جسمانی بیمار می شوم و احساس کسالت می کنم.
13. من شخصی بازدارنده هستم (در برابر دیگران خودم را بیش از حد کنترل می کنم).
14. من از رویاهایم (خیال پردازی هایم) بیش از زندگی واقعی ام لذت می برم.
15. من دارای استعدادهای خاصی هستم که به من اجازه می دهد زندگی بی دردسری داشته باشم.
16. وقتی که اوضاع بر وفق مرادم پیش نمی رود همیشه دلایل مشخصی وجود دارد.
17. آن چه در خیال پردازی هایم انجام می دهم، بیش از کاری است که در زندگی واقعیم انجام می دهم.
18. من از هیچ چیز نمی ترسم.
19. گاهی فکر می کنم که فرشته ام و گاهی نیز تصور می کنم که شیطان هستم.
20. احساس صدمه یا آسیب مرا آشکارا پرخاشگر می کند.
21. من همیشه احساس می کنم که یک آشنا، شبیه به یک فرشته نجات، نگهبان من است.
22. تا جایی که می دانم مردم یا خوب هستند یا بد.
23. اگر رئیسم از من عیب جویی کند ممکن است در کارم اشتباهی مرتکب شوم یا کارم را خیلی کند انجام دهم تا عیب جویی اش را تلافی کنم.
24. من کسی را می شناسم که کاملا صادق و درست کار است و می تواند هرکاری را انجام دهد.
25. اگر احساساتم مزاحم کارم شوند می نوانم آنها را نادیده بگیرم (بر روی آنها سرپوش بگذارم).
26. من معمولا می توانم جنبه های مفرح و خنده دار یک وضعیت ناگوار و دردناک را ببینم (در کنار چیزهای دردناک می توانم جنبه های جالبی را نیز دریابم).
27. وقتی مجبورم کاری را که دوست ندارم انجام دهم، سردرد می گیرم.
28. من اغلب با افرادی که حقشان است از دستشان عصبانی باشم، خیلی خوب رفتار می کنم.
29. دنیا با من سر ناسازگاری ندارد.
30. هرگاه قرار است با مشکلی مواجه شوم سعی می کنم راجع به ابعاد (کم و کیف) آن فکر کنم و راه های مقابله با آن را بیابم.
31. پزشکان هرگز نمی فهمند که ناراحتی من چیست.
32. هرجایی که از حقم دفاع می کنم، به خاطر رک بودنم از دیگران عذر خواهی می کنم.
33. وقتی که افسرده یا مضطرب هستم با غذا خوردن حالم بهتر می شود.
34. اغلب به من گفته می شود که احساساتم را نشان نمی دهم.
35. اگر بتوانم از قبل پیش بینی کنم چه چیزی ناراحتم می کند، بهتر می توانم با آن کنار بیایم.
36. هر چه هم شکایت و یا گله کنم فرقی نمی کند چون هرگز پاسخ رضایت بخشی دریافت نمی کنم.
37. در موقعیتهایی که تکان دهنده به نظر می رسند، اغلب هیچ احساسی ندارم.
38. برای رهایی از افسردگی و اضطراب به طور افراطی به وظایف و کارهای محوله ام متوسل می شوم.
39. در شرایط بحرانی علاقه مندم با کسانی دوست شوم که مشکلات یا نیازهایی شبیه من داشته باشند.
40. اگر افکار خصمانه ای داشته باشم احساس می کنم لازم است کاری برای جبران آن انجام دهم.

نحوه نمره دهی در پرسشنامه سبک دفاعی (DQS)

در این پرسشنامه ۴۰ سوال گردآوری شده که پاسخ دهی به آنها از کاملا مخالفم که نمره ۱ و کاملا موافقم که نمره ۹ را دارد، می باشد و جواب غلط در این بین وجود ندارد.

کاملا موافقم ۹ – موافقم ۸ – تا حدی موافقم ۷ – کمی موافقم ۶ – نه موافق و نه مخالف ۵ – کمی مخالف ۴ – تا حدودی مخالف ۳ – مخالفم ۲ – کاملا مخالفم ۱

فرد در هر یک از مکانیزم های دفاعی نمره ای بین ۲ تا ۱۸ به دست می آورد. اگر فرد در هر یک از این مکانیزم ها نمره ای بیشتر از ۱۰ را کسب کند این به آن معنی است که مکانیزمی فعال در او می باشد. میانگین نمرات در هر سبک دفاعی با سبک های دیگر نیز مقایسه می شود تا مشخص شود که شخص از کدام نوع رشد یافته، رشد نایافته و یا روان آزرده بهره می گیرد.

رشد نایافته (نابالغ یا مرزی):

1. دلیل تراشی: سوالات ۴ و ۱۶ 
2. فرافکنی: سوالات ۶ و ۲۹ 
3. انکار: سوالات ۸ و ۱۸ 
4. همه کار توانی: سوالات ۹ و ۱۵ 
5. ناارزنده سازی: سوالات ۱۰ و ۱۳ 
6. گذار به عمل(برون ریزی): سوالات ۱۱ و ۲۰
7. بدنی سازی: سوالات ۱۲ و ۲۷
8. خیال پردازی اوتیستیک: سوالات ۱۴ و ۱۷
9. دوپاره سازی: سوالات ۱۹و ۲۲
10. پرخاشگری منفعلانه: سوالات ۲۳ و ۳۶
11. جابجایی: سوالات ۳۱ و ۳۳
12. مجزا سازی(تجزیه): سوالات ۳۴ و ۳۷

رشد یافته (پخته یا بالغ):

1. فرو نشانی(واپس رانی): سوالات ۲ و ۲۵
2. والایش(تصعید): سوالات ۳ و ۳۸
3. شوخ طبعی: سوالات ۵ و ۲۶
4. پیش بینی: سوالات ۳۰ و ۳۵

روان آزرده (نوروتیک):

1. نوع دوستی کاذب: سوالات ۱ و ۳۹
2. واکنش وارون: سوالات ۷ و ۲۸
3. آرمانی سازی: سوالات ۲۱ و ۲۴
4. ابطال: سوالات ۳۲ و ۴۰

منبع : فتحی آشتیانی. آزمون های روان شناختی – ارزشیابی شخصیت و سلامت روان. انتشارات بعثت

پرسشنامه آنلاین سبک دفاعی(DSQ-40) 

همه ما در مراحل و زمان هایی از زندگی، نیاز به گفت و گو و مشاوره داریم. جهت دریافت وقت مشاوره آنلاین یا حضوری با شماره ۰۹۳۵۵۷۵۸۳۵۸ تماس بگیرید.