در این نوشته خواهیم دید که چگونه کار لاکان از اصطلاحات ساختارگرایانه و زبانشناختی دقیق دهه ی پنجاه به سوی شرح و بسط نظریه ای درباره ی سوژه در چارچوب میل ناخودآگاه و رانه نقل مکان می کند. برای درک شکل دادن مجدد لاکان به مفاهیم روانکاوانه ای چون فالوس، پدر و سوپراگو، ابتدا باید ببینیم که او چگونه مفهوم محوری روانکاوی فروید، عقده ی ادیپ، را از نو صورت بندی می کند. از نظر لاکان، فالوس را نباید معادل قضیب گرفت، بلکه فالوس به عنوان دال در هر کدام از سه ساحت او – خیالی، نمادین و واقع – کارکرد متفاوتی دارد. پدر نیز دال یا استعاره ای است، نه فردی واقعی. خواهیم دید که « نام پدر » دالی است که جفت مادر / کودک را می شکند و کودک را با نظام نمادین میل و فقدان آشنا می کند.
کارکرد پدر در عقده ی ادیپ موجب شکل گیری سوپراگو می شود. سوپراگو نتیجه ی درونی سازی پدر است، و لاکان درک بسیار نوآورانه ای از نقش پدر و سوپراگو داشت. پس از شرح هر کدام از ایده های مذکور خواهیم دید که چگونه ناسازه وار بودنِ بنیادی مفاهیم روانکاوی به ما در درک پدیده های اجتماعی از قبیل نژادپرستی و یهودستیزی کمک می کند.
عقده ی ادیپ
مفهوم فرویدی عقده ی ادیپ احتمالاً یکی از عوام پسندانه ترین و در عین حال درک نشده ترین ایده های روانکاوی است. فروید با الهام گرفتن از تراژدی ادیپ شهریار نوشته ی سوفوکل، تراژدی نویس یونانی، که در آن ادیپ پدرش را ناآگاهانه می کشد و پس از ازدواج با مادرش شاه می شود، می گوید که عمیق ترین میل ناخودآگاه ما میل به کشتن پدرمان و ازدواج با مادرمان است. با این حال، عقده ی ادیپ کمابیش پیچیده تر از این شرح ساده و نشان دهنده ی تلاش فروید برای ترسیم احساس دو وجهی عشق و نفرت کودک نسبت به والدینش است. عقده ی ادیپ در شکل مثبتش به صورت میل به مرگ رقیب، یا والد همجنس، به همراه میل جنسی به والد ناهمجنس متجلی می شود. عقده ی ادیپ در شکل منفی اش در جهت عکس عمل می کند، یعنی میل به والد همجنس و نفرت از والد ناهمجنس. در واقعیت، عقده ی ادیپِ اصطلاحاً « بهنجار » هر دو شکل مثبت و منفی را دارد.
نکته ی مهم درباره ی عقده ی ادیپ این است که چگونه کودک یاد می گیرد که بر احساسات دو وجهی اش نسبت به والدین غلبه و آن ها را مرتفع کند. فروید معتقد بود که این فرایند بین سه تا پنج سالگی رخ می دهد. جنسیت با حل عقده ی ادیپ وارد مرحله ی « نهفتگی » جنسی می شود تا در دوران بلوغ دوباره به صورت تمایلات جنسی نوجوانی ظاهر شود. فروید به طرزی بسیار جنجال برانگیز پافشاری می کند که عقده ی ادیپ پدیده ای عام، تراتاریخی و ترافرهنگی است.
عقده ی ادیپ عقده ی مرکزی روان نژندی هاست و بخش اصلی محتوای آن ها را می سازد. عقده ی ادیپ نشان دهنده ی اوج تمایلات جنسی کودکانه است، که از طریق پیامدهایش، اثری سرنوشت ساز بر تمایلات جنسی بزرگسالان می نهد. هر نوزادی که بر این سیاره پای می گذارد با وظیفه ی غلبه بر عقده ی ادیپ مواجه می شود؛ هر کسی که در این کار ناکام شود، قربانی روان نژندی خواهد بود.
لاکان در مقاله ی اولیه ای درباره ی خانواده ( ۱۹۳۸ ) که آن را برای دایره المعارفی نگاشت موضع فرویدی کم و بیش متعارفی درباره ی عقده ی ادیپ اتخاذ کرد. او در دهه ی پنجاه و به سبب تأثیرپذیری از لوی استروس بود که بسط مدل « ساختاری » متمایز خود از عقده ی ادیپ را آغاز کرد. از نظر لاکان، عقده ی ادیپ در وهله ی اول ساختاری نمادین است. هنگامی که دو فرد با هم زندگی یا ازدواج می کنند، این کار را به دلایلی بسیار شخصی و خصوصی انجام می دهند، اما در عین حال جنبه ی اجتماعی یا نمادین گسترده تری نیز در این رابطه وجود دارد. یک رابطه یا ازدواج نه تنها به طرفین آن بلکه به کل شبکه ی اجتماعی دوستان، خویشاوندان و نهادها نیز مربوط است. بنابراین، روابط شخصی، زن و مرد را در مدار نمادین مفاهیم اجتماعی قرار می دهد. پس، از نظر لاکان، باید بین طرفین واقعی رابطه و ساختارهای نمادینی که روابط زن و مرد را سازماندهی می کنند فرق بگذاریم.
در جامعه ی ما، عقده ی ادیپ آن ساختار اولیه ای است که روابط نمادین و ناخودآگاه ما را تعریف می کند. به بیان دقیق تر، عقده ی ادیپ نشان دهنده ی ساختاری سه جانبه است که رابطه ی دو جانبه ی میان مادر و کودک در ساحت خیالی را می گسلد، گر چه خواهیم دید که ساحت خیالی هیچ گاه صرفاً ساختاری دو جانبه نیست- همواره جزو سومی نیز در کار است. ویژگی تجارب اولیه ی نوزاد وابستگی مطلق به مادر است، چرا که مادر نیاز نوزاد به تغذیه، مراقبت و پرورش را برطرف می کند. کودک در عین حال با معمای میل مادر ( دیگری ) مواجه می شود. من در میل دیگری بزرگ چه هستم؟ پاسخ هایی که کودک به آن می رسد برای حل عقده ی ادیپ در او اهمیت بسیار دارد.
عقده ی ادیپ بیانگر گذار از امر خیالی به امر نمادین است. مدار بسته ی میل متقابل میان مادر و کودک با مداخله ی عنصر سوم، نام پدر، می گسلد و فضایی ایجاد می شود که در آن کودک می تواند خود را به عنوان موجودی مجزا از مادر شناسایی کند. لاکان این عنصر سوم را نام پدر می خواند، زیرا لزومی ندارد که پدرِ واقعی یا حتی فردی مذکر باشد، بلکه موقعیتی نمادین است که کودک آن را جایگاه موضوع میل مادر تلقی می کند. خواهیم دید که نام پدر همچنین موقعیت مرجعیت و قانون نمادین است که مداخله می کند تا میل کودک را بازدارد. از نظر لاکان، آن دال محوری که کل فرایند مذکور حول آن می چرخد فالوس است.
معنای فالوس
به نظر فروید، عقده ی ادیپ با « مرحله ی فالوسی » رشد جنسی کودک همزمان است. فروید معتقد بود پیش از این مرحله همه ی کودکان اساساً موجوداتی دو جنسیتی اند که از لحاظ جنسی با اقدام به خودارضایی ارضا می شوند. منظور او این بود که نوزادان از طریق بدن خودشان به تحریک جنسی دست می یابند. [در این مرحله] ابژه ی جنسی به معنای دقیق کلمه، وجود ندارد، اما نوزادان از طریق بهره برداری از مناطق شهوت زا ارضا می شوند. منطقه ی شهوت زا هر ناحیه یا عضو بدن از قبیل دهان، مقعد و نیز اندام جنسی است که نوزاد آن را دارای اهمیت جنسی قلمداد می کند. برای مثال، مکیدن شست فعالیتی خودارضاگرانه است به این معنا که متضمن تحریک ناحیه ی مشخصی از بدن است و کودک از آن کسب لذت می کند.
آنچه در مرحله ی فالوسی تغییر می کند این است که تحریک جنسی بر اندام تناسلی متمرکز می شود. اما تفاوتی مهم بین میل جنسی و جنسیت کودک و فرد بالغ وجود دارد از این حیث که در دوران نوزادی، در هر دو جنس، « تنها یک اندام تناسلی، یعنی قضیب، است که به حساب می آید. بنابراین، آنچه جریان دارد برتری اندام تناسلی نیست، بلکه برتری فالوس است ( فروید، ۳۰۸: [ ۱۹۲۳ ] ۱۹۹۱e ). دیدن حضور یا فقدان قضیب است که کودک را به پذیرش این امر وا می دارد که دخترها و پسرها متفاوتند. فروید مسلم فرض می کرد که در وهله ی اول هر دو جنس، غیاب قضیب زنانه را انکار می کنند و باور دارند که آن را دیده اند، حتی اگر آن جا نباشد؛ اما سرانجام مجبور به پذیرش غیاب قضیب زنانه می شود و آن را با ایده ی اختگی توجیه می کنند. پسر، زن را مردی اخته شده تلقی می کند و دختر مجبور است بپذیرد که قضیب نداشته و هرگز نخواهد داشت. فروید بین قضیب به عنوان یک عضو بدن و « فالوس » به عنوان دال تفاوت جنسی قائل به تمایز نبود. فالوس در نظریات فروید همواره اندام جنسی مردانه است.
از نظر لاکان، اهمیت بینش فروید درباره ی میل جنسی و جنسیت کودک در این نبود که آیا دختران قضیب دارند یا پسران از اخته شدن می ترسند یا نه، بلکه در کارکرد فالوس به عنوان دال فقدان و تفاوت جنسی بود. فالوس را در نظریه ی لاکانی نباید با اندام جنسی مردانه خلط کرد، گرچه واضح است که به طور ضمنی بر آن نیز دلالت می کند. فالوس پیش از هر چیز یک دال و در نظام لاکانی دالی منحصر به فرد است. فالوس در هر سه ساحت لاکانی – امر نمادین، امر خیالی، امر واقع – عمل می کند و با بسط نظام لاکانی به دال تقسیم نشدنی منفردی بدل می شود که زنجیره ی دلالت را تثبیت می کند. در واقع، خواهیم دید که فالوس دالی منحصر به فرد است، چرا که فرایند دلالت را آغاز می کند. در این جا به جنبه های خیالی و نمادین فالوس و این که چگونه این جنبه ها از طریق استعاره ی پدری، به نام پدر مربوط می شوند می پردازیم
فالوس خیالی
در بالا دیدیم که کودک به آرامی متوجه می شود که او خودِ موضوع میل مادر یا تنها موضوع میل او نیست، چرا که میل مادر به جای دیگری معطوف است. بنابراین، او می کوشد تا دوباره موضوع میل مادر بشود و به حالت اولیه ی اتحاد سعادتمندانه باز گردد. بنابراین، رابطه ی ساده ی دو جانبه ی کودک و مادر به رابطه ی سه جانبه ی کودک، مادر و موضوع میل مادر بدل می شود. کودک می کوشد تا با بدل شدن به آن موضوع میل، مادر را اغوا کند. لاکان این عنصر سوم را فالوس خیالی می نامد. فالوس خیالی آن چیزی است که کودک گمان می کند فرد باید داشته باشد تا بتواند موضوع میل مادر بشود و از آن جا که میل مادر معمولاً متوجه پدر است، کودک گمان می کند که پدر دارنده ی این فالوس است. کودک در تلاش برای ارضای میل مادر خود را با ابژه ای که گمان می کند مادر آن را از دست داده است همانند می سازد یا یکی می انگارد و می کوشد تا برای مادر به آن ابژه بدل شود. فالوس به این معنا خیالی است که در ذهن کودک با ابژه ای واقعی مرتبط است که از دست رفته است و می توان آن را دوباره به دست آورد. از نظر لاکان، عقده ی ادیپ شامل فرایند دست کشیدن از دال است و در این مقام هرگز در وهله ی اول وجود نداشته است. بنابراین، آنچه فروید اختگی می نامد فرایند نمادینی است که به موجب آن کودک در می یابد که « فاقد » چیزی است: فالوس. اختگی از نظر لاکان فرایندی است که به موجب آن پسران می پذیرند که تنها با پذیرش این که هرگز نمی توانند « در واقعیت » فالوس را داشته باشند می توانند به طرزی نمادین فالوس « داشته باشند » و دختران هنگامی که از همانندسازی « فالوسی » خود با مادرشان دست بردارند می توانند « نداشتن » فالوس را بپذیرند کارکرد عقده ی ادیپ در روانکاوی لاکان چنین است.
فالوس نمادین
اتحاد خیالی کودک و مادر با دخالت نام پدر گسسته می شود. چنین فرض می شود که پدر چیزی دارد که کودک فاقد آن است و این همان چیزی است که مادر به آن میل می ورزد. در این جا باید دقت کنیم که نام پدر را با پدر واقعی خلط نکنیم. نام پدر، کارکرد نمادینی است که خود را به دنیای توهم آمیز کودک تحمیل می کند و جفت خیالی مادر و کودک را می شکند. کودک گمان می کند که پدر است که میل مادر را ارضا می کند و دارنده ی فالوس است. لاکان استدلال می کند که به این معنا عقده ی ادیپ شامل عنصر جانشینی است، یعنی قرار گرفتن یک دال، نام پدر، به جای دال دیگر، میل مادر. فرایند دلالت از طریق این کنش اولیه ی جانشینی آغاز و کودک به عنوان سوژه ی فقدان وارد نظام نمادین می شود. به همین دلیل است که لاکان فرایند نمادپردازی را « فالوسی » توصیف می کند. از طریق نام پدر است که فالوس به عنوان دال سازمان دهنده ی مرکزی ناخودآگاه مستقر می شود. فالوس، ابژه ی گمشده ی « اصلی » است، اما تنها تا آن جا که هیچ کس در وهله ی اول آن را نداشته است. بنابراین، فالوس شبیه هیچ دال دیگری نیست؛ فالوس دالِ غیاب است و به عنوان یک چیز، ابژه یا عضو بدن « وجود » ندارد. اجازه دهید در این مطلب با دقت بیش تری نظر کنیم.
لاکان فرایند دست کشیدن از فالوس خیالی را با تلقی فروید از اضطراب اختگی معادل می داند، اما اظهار می کند که فرایند اختگی در نظریه ی فروید بسیار پیچیده تر از آن است که عموماً گمان می کنند. اختگی نه تنها شامل اضطراب از دست دادن قضیب است بلکه در عین حال شناسایی فقدان و غیاب نیز هست. کودک نگران از دست دادن قضیب خود است و همزمان متوجه می شود که مادر قضیب ندارد. بنابراین، ایده ی قضیب به نحو مجازی با تشخیص فقدان مربوط است. به این اعتبار است که لاکان استدلال می کند که فالوس قضیب نیست: فالوس قضیب به علاوه ی تشخیص غیاب یا فقدان است. اختگی هراسِ از دست دادن قضیب، در گذشته، در مورد دختران، و در آینده، در مورد پسران، نیست، بلکه فرایند نمادین دست کشیدن از این ایده است که فرد می تواند برای مادر فالوس باشد.
مداخله ی پدر، مادر را از کودک دور می کند و فالوس را برای همیشه خارج از دسترس او قرار می دهد. اگر فرض شود که پدر نمادین دارای فالوس است، پس کودک تنها زمانی می تواند خود به سوژه ای در نظام نمادین بدل شود که فالوس خیالی را انکار کند. مسئله ی لاکان این است که چگونه می توان « فقدان » را به شکل نمادین نشان داد – چیزی که بنا به تعریف وجود ندارد؟ راه حل او ایده ی نقاب است. حضور نقاب به این معناست که ابژه ای در پشت آن وجود دارد و نقاب آن را می پوشاند، گرچه این صرفاً پیش فرض سوژه است. نقاب بدین نحو تداوم این ایده را موجب می شود که ابژه وجود دارد. بنابراین، هم دخترها و هم پسرها می توانند با فالوس بر مبنای دسترس ناپذیری و در پس نقاب ماندن همیشگی آن رابطه داشته باشند. فالوس حلقه ی ارتباطی حیاتی میان میل و دلالت است. میل فرایند نمادپردازی را به حرکت در می آورد. فالوس ابژه ی نهایی میل است که ما آن را از دست داده ایم و همیشه به دنبالش می گردیم اما در وهله ی اول آن را نداشته ایم.
پیش از آن که بیش تر در این ایده کاوش کنیم، در مقام جمع بندی باید گفت که فالوس نشان دهنده ی لحظه ی گسستگی است که در آن کودک وادار به تشخیص میل دیگری، میل مادر، می شود. « مادر از کودک دریغ داشته می شود تا آن جا که از میل کودک برای بدل شدن به آن چیزی که مادر به آن میل می ورزد ممانعت می شود » ( رز، ۶۱: ۱۹۹۶a ). بنابراین، فالوس همواره متعلق به جای دیگری است؛ فالوس جفت مادر / کودک را می شکند و نظام تبادل نمادین را آغاز می کند. فالوس به این اعتبار هم خیالی و هم نمادین است؛ به این اعتبار خیالی است که نمایشگر ابژه ای است که گمان می رود میل مادر را ارضا می کند؛ در عین حال نمادین است چرا که نمودگار این تشخیص است که میل ارضا شدنی نیست. با شکستن جفت خیالی، « فالوس نمودار لحظه ی تقسیم فقدان در هستی » است که از نو شکاف ذاتی سوژه را نشان می دهد ( رز، ۶۳ :۱۹۹۶a ). فالوس در مقام حضوری در غیاب، در مقام ارزشی « ظاهری »، نوعی فریب است.
قانون پدر و سوپراگو
کودک با مداخله ی پدر از دنیای خیالی وفور کودکانه به جهان نمادین فقدان پرتاب می شود. عقده ی ادیپ ویژگی بارز این گذار از امر خیالی به امر نمادین یا، همان طور که فروید در کتاب های توتم و تابو و تمدن و ناخرسندی های آن نظریه پردازی کرده است، گذار از طبیعت به فرهنگ است. از نظر فروید، عقده ی ادیپ منشأ تمدن، مذهب، اخلاق و هنر است. تمدن و فرهنگ تنها از طریق واپس زنی و والایش میل ما به زنا با مادر است که پیشرفت می کند. بنابراین، مفهوم نام پدر با منع زنا با محارم و برانگیختن قانون نمادین در ارتباط است. از نظر لاکان، نظام نمادین و فرایند دلالت، « فالوسی » است و تحت تأثیر استعاره ی پدری و تحمیل قانون پدری قرار دارد. به نظر می آید که پدر تجسم قانون اجتماعی – نمادین است و کارکرد استعاره ی پدری قرار دادن قانون پدر به جای میل به مادر است. از نظر لاکان، این لحظه ی بنیادگذاریِ ناخودآگاه نیز هست و لحظه ای که فالوس به عنوان دال سازمان دهنده ی مرکزی ناخودآگاه مستقر می شود. با این حال، درونی سازی استعاره ی پدری چیز دیگری نیز ایجاد می کند که فروید آن را سوپراگو می نامد. لاکان مفهوم سوپراگو را به گونه ای بسیار خاص و مهم بسط داد.
سوپر اگو از طریق گذار از طبیعت به فرهنگ به واسطه ی درونی سازی تابوی زنا با محارم پدیدار می شود و اغلب با رشد وجدان اخلاقی پیوند دارد. لاکان این رابطه ی بین سوپراگو و قانون را حفظ می کند و به متناقض نمای ذاتی ای اشاره می کند که فروید آن را توضیح نداده بود. فروید در توتم و تابو استدلال می کند که منع زنا با محارم اساس تمام قوانین اجتماعی متعاقب است. به عبارت دیگر، بنیادی ترین میل همه ی سوژه های بشری میل به زنا با محارم است و منع آن مبین اصل حاکم تمام جوامع است. از نظر لاکان، سوپراگو در نظام نمادین جای می گیرد و رابطه ای نزدیک اما متناقض نما با قانون دارد. منع نیز مانند قانون تنها در قلمرو فرهنگ عمل می کند و هدف آن همواره جلوگیری از زنا با محارم است:
فروید منع زنا با محارم را به عنوان اصل بنیادین قانون ازلی مشخص می کند، قانونی که تمام پیشرفت های فرهنگی دیگر چیزی جز پیامدها و انشعابات آن نیستند. او در عین حال زنا با محارم را میل بنیادین تشخیص می دهد.
به عبارت دیگر، قانون بر اساس آن چیزی بنا شده است که می کوشد طردش کند، یا، به بیان دیگر، میل به شکستن قانون و سرپیچی از آن پیش شرط وجود قانون است. سوپر اگو از طرفی ساختاری نمادین است که میل سوژه را تنظیم می کند و از طرف دیگر این الزام بی معنی و کور در آن وجود دارد. همان طور که لاکان در سمینار بیستم می گوید، هیچ چیزی هیچ کس را به لذت بردن وادار نمی کند مگر سوپر اگو: « سوپراگو الزام ژوئیسانس است – لذت ببر! ». بنابراین، سوپر اگو هم قانون است و هم مایه ی ویرانی قانون یا آن چیزی که قانون را تخریب می کند. سوپراگو در لحظه ای پدیدار می شود که قانون – قانون همگانی یا اجتماعی – ناکام می ماند و، همان طور که ژیژک می گوید، در همین لحظه ی ناکامی، قانون وادار می شود که « در لذتی نامشروع به دنبال حمایت بگردد » ( ۵۷ :۱۹۹۴ ). سوپراگو به یک معنا متضاد دیالکتیکی قانون همگانی است؛ سوپراگو آن چیزی است که ژیژک قانون وقیح « شبانه » می نامد – آن طرفِ زیرینِ تاریک که همواره و ضرورتاً قانون همگانی را همراهی می کند. بنابر روانکاوی، سوژه راهی برای اجتناب از این تنش میان قانون و میل به تخطی کردن از آن ندارد و این خود را به صورت « گناه » متجلی می کند. در واقع، از منظر روانکاوی ما صرفاً زمانی گناهکار محسوب نمی شویم که قانون را زیر پا بگذاریم و به زنا با محارم دست یازیم، بلکه همواره به سبب میل ورزیدن به زنا با محارم گناهکاریم. چنین است متناقض نمای نهایی سوپراگو: « هرچه بیش تر خود را تسلیم امر سوپر اگو بکنیم، فشار آن بیش تر است و بیش تر احساس گناه می کنیم » ( ژیژک، ۶۷: ۱۹۹۴ ).
منبع : هومر، شون، (۱۳۹۰)؛ ژاک لاکان، ترجمه: محمدعلی جعفری، محمدابراهیم طاهائی، تهران، نشر ققنوس
سلام عالی بود مطالب کمکم کرد. امکان مکالمه در میل هست جه راهنمایی در مقاله ام استاد؟
جناب نور بخش مقدم اگر تمایل داشتید عضو گروه ما شوید سپاس گروه به اسم اتحادیه مشترک روانپزشکان و روانشناسان و مشاوران ایران است
یعنی صد درصد میتونیم قبول کنیم که پدر در تشکیل عقده ادیب نقش داره ؟؟؟
اما مطالعات مالینوفسکی در خانواده تروبرویان کاملأ عکس نظریه فروید رو بیان میکنه چونکه آنجا موقعیت اجتماعی پدر و مادر باهم عوض شده بودند. و اصلأ عقده ادیب در فرزندان آنها شکل نگرفته بود.