تعاریف
روان شناسی عصب نگر چیست؟ ساده ترین تعریف روانشناسی عصب نگر عبارتست از مطالعه ارتباط بین کار مغز و رفتار. روانشناسی عصب نگر با شناخت،سنجش و درمان رفتارهایی سرو کار دارد که ارتباط مستقیمی با کار مغز دارند.سنجش عصبی-روانی یک روش غیر تهاجمی است و با هدف توصیف کارکرد مغز بر مبنای عملکرد بیمار،در آزمون های هنجاریابی شده ای که شاخص های دقیق و حساسی در مورد روابط مغز و رفتار می باشند، انجام می شود.
روان شناسی عصب نگر: مسائل مربوط به ضایعات نیمکره های مغز، محل یابی و پیشرفت ضایعات مغزی را بررسی می کند.ارزیابی عصبی – روانی اطلاعات مفیدی درباره ی تأثیر محدودیت های مغزی بیمار بر سازگاری تحصیلی،اجتماعی یا شغلی وی در اختیار روانشناس عصب نگر می گذارند. با معنا ترین راه برای سنجش شدت اختلال بیماران، سنجش دقیق رفتارشان از طریق روش های سنجش عصبی-روانی است.
تاریخ روانشناسی عصب نگر
مهم ترین پایه اولیه روانشناسی عصب نگر در قرن نوزدهم گذاشته شد، محققان دریافتند صدمه رسیدن به برخی نواحی مغزی با اختلال در برخی رفتارها رابطه دارد. در روانشناسی عصب نگر دو نظریه وجود دارد؛ مفهوم مکان یابی کارکرد و مفهوم هم توانی. مفهوم مکان یابی یعنی اینکه اندازه یک ناحیه ی معین مغز ، ظرفیت روان شناختی متناظرش را تعیین می کند. مفهوم هم توانی یعنی اینکه قشر مخ به صورت یک کلیت واحد عمل می کند، نه به صورت واحدهای مجزا . خصوصا کارکردهای عالی عقلانی توسط کل مغز صورت می گیرند و هر گونه صدمه مغزی به این کارکردهای عالی آسیب می رساند. طرفداران مکان یابی نمی توانستند بگویند چرا ضایعات قسمت های بسیار متفاوت مغز، نقص یا اختلال مشابهی ایجاد می کند و طرفداران نظریه هم توانی نیز نمی توانستند بگویند چرا بعضی از بیماران دارای ضایعات بسیار کوچک ، اشکالات رفتاری مشخص و شدیدی پیدا می کنند.
ساختار و کارکرد مغز
مغز دارای دو نیمکره است؛ نیمکره چپ کنترل سمت راست بدن را در اختیار دارد و تقریبا در تمام سمت راست دست ها و شماری از چپ دست ها بیشتر در کارکردهای زبانی، استنباط منطقی و تحلیل جزئیات دخالت دارد. نیمکره راست نیز کنترل سمت چپ بدن را در اختیار دارد .این نیمکره بیشتر در مهارت های بصری-فضایی، خلاقیت، فعالیت های موسیقیایی و ادراک جهت دخالت می کند. اما باز هم در برخی از چپ دست ها ممکن است این الگوی نیمکره ای، حالت معکوس داشته باشد. دو نیمکره از طریق جسم پینه ای با هم ارتباط دارند، که به هماهنگ شدن و یکپارچگی رفتار پیچیده مان کمک می کند.
هر یک از نیمکره های مغز دارای چهار لوب است؛ پیشانی،گیجگاهی،آهیانه و پس سری.
لوب های پیشانی: جدیدترین بخش های تشکیل شده مغز هستند. آن ها به ما فرصت مشاهده و مقایسه رفتارمان و واکنش های دیگران، با هدف دریافت بازخورد لازم برای تغییر رفتار و رسیدن به اهداف ارزشمند را می دهند. کارکردهای اجرایی مثل برنامه ریزی و انجام فعالیت های هدفمند و کنترل حالات هیجانی بر عهده لوب پیشانی است.
لوب های گیجگاهی: واسطه ی بیان زبانی ، دریافت و تحلیل می باشند، همچنین در پردازش شنیداری صداها و ریتم ها دخیلند.
لوب های آهیانه ای: با ادراک لامسه ای و جنبشی، درک و فهم، ادراک فضایی و تا حدودی درک و پردازش زبان شناختی رابطه دارند.
لوب های پس سری: عمدتا در پردازش بصری نقش دارند. هماهنگی حرکتی و حفظ تعادل و کشیدگی طبیعی عضلانی نیز بر عهده مخچه است.
علل آسیب مغزی
آسیب های مغزی چند دلیل احتمالی دارند:
ضربه: تأثیرات عمده ضربات وارده بر سر را می توان به سه دسته ضربه ها، کوفتگی ها و پارگی ها تقسیم کرد. ضربه ها معمولا باعث بروز اختلالات موقتی در عملکرد مغز می شوند و به ندرت صدمه ای طولانی به آن وارد می اورند. کوفتگی ها به مواردی اطلاق می شوند که مغز از محل طبیعی خودش جا به جا شود و به جمجمه بچسبد و به دنبال این قضیه خون مرده می شود. پارگی شامل قطع و پارگی و تخریب بافت مغز می شوند. پارگی ها به عنوان مثال بر اثر اصابت گلوله یا اشیاء ایجاد می شوند.
سوانح عروقی مغزی : انسداد یا پارگی رگ های خونی مغز، سکته مغزی نامیده می شود. سکته مغزی یکی از علل شایع آسیب مغزی بزرگسالان و یکی از دلایل اصلی مرگ و میر در آمریکا است. در انسدادها یک لخته خون، جلوی رگی را که به ناحیه خاصی از مغز غذا می رساند، می گیرد. این قضیه موجب زبان پریشی(اختلال در زبان)،کنش پریشی(عدم توانایی برخی حرکات ارادی) و ادراک پریشی(اختلال در ادراک حسی) می شود.
تومورها: تومورهای مغزی ممکن است خارج از مغز یا درون مغز ایجاد شوند و یا محصول سلول های مهاجری باشند که مایعات بدن را از اندام های دیگری می آورند. علائم اولیه تومورهای مغزی غالبا خیلی ظریف هستند و عبارتند از: سردرد، مشکلات بینایی، مشکلات تدریجی در زمینه ی قضاوت و مواردی از این قبیل. تومورها را می توان با عمل جراحی برداشت،اما گاهی اوقات تومورها غیر قابل عمل هستند و برای آن ها از درمان های اشعه ای استفاده می شود.
بیماری دژنراتیو: ویژگی این گروه از اختلالاتٰ ،تباهی تدریجی سلول های عصبی دستگاه عصبی مرکزی است. این دسته از بیماری ها عبارتند از : کره هانتینگتون(سن شروع ۳۰ تا ۵۰ سالگی است) و آلزایمر و پارکینسون و دمانس. در هر سه مورد در کنار نشانه های حرکتی؛شاهد تباهی مغز پیشرونده هستیم و بالاخره بیماران دچار این گروه از بیماری ها،اختلافات شدید رفتاری دارند، از جمله در زمینه های حرکت،گفتار،زبان،حافظه و قضاوت.
کمبود های غذایی: سوءتغذیه در نهایت می تواند باعث اختلالات عصب شناختی و روان شناختی شود. این اختلالات غالبابه صورت روان پریشی کورساکف(که ناشی از عادات غذایی نامناسب الکی های با سلیقه است). بیماری پلاگر(کمبود نیاسین/ویتامین B3) و بری بری(کمبود ویتامین/ویتامین B1)دیده می شود. مصرف طولانی مدت الکل به نواحی مختلف مغز از جمله:دستگاه لیمبیک،مغز میانی،هیپوتالاموس و مخچه آسیب می رساند.
پیامد های آسیب مغزی
جراحت یا ضربه ی مغزی ، نشانه های شناختی و رفتار مختلفی ایجاد می کند، که برخی از آن ها عبارتند از:
۱-اختلال در جهت یابی؛ ناتوانی در مثلا بیان هویت خود،مشخص کردن روز هفته یا مشخص کردن محیط اطراف.
۲-اختلال در حافظه؛ فراموش کردن رویدادها،خصوصا رویدادهای اخیر و اختلال در فراگیری و حفظ اطلاعات جدید.
۳-اختلال در قضاوت؛ اشکال در تصمیم گیری فعالیت های روزانه.
۴-سطحی بودن و ناستواری عاطفه؛ به راحتی و غالبا نا به جا خندیدن یا گریه کردن،تبدیل سریع خوشحالی به گریه و عصبانیت.
۵-انعطاف ناپذیری هیجانی و ذهنی: کارایی معقول در شرایط عادی و از کار افتادن قضاوت،واکنش های هیجانی شدید و مشکلات مشابه در هنگام استرس .
۶- سندروم لوب پیشانی
روش های سنجش عصبی-روانی
برای تشخیص اختلالات عصبی روش های مختلفی وجود دارد، که عبارتند از: معاینه عصبی توسط عصب شناس، آب نخاع گرفتن، اشعه ی ایکس، الکترو آنسفالو گرافی، اسکن های توموگرافی محوری رایانه ای، اسکن های توموگرافی با نشر پوزیترون و تصویر برداری با (تشدید) مغناطیس هسته ای، که روش جدید تری است. این روش ها در تعیین محل صدمه و بیماری اهمیت دارند، حتی گاهی از وجود نابهنجاری ها خبر می دهند بدون آن که عملا صدمه مغزی در بین باشد. علاوه بر این ؛ روش های استاندارد تشخیص عصبی، روش های تصویری دیگری هم وجود دارند که اطلاعات بهتری در مورد «کار» مغز می دهند. تصویر برداری MR کارکردی(FMRI) نیز تغییرات جریان خون را در مغز می سنجد.
مجموعه آزمون ها
سه مورد از متداول ترین مجموعه آزمون های عصبی-روانی عبارتند از: مجموعه آزمون هالستید-ریتان؛ لوریا-نبراسکا و بندر گشتالت.
مجموعه آزمون هالستید-ریتان؛ این آزمون پر مصرف ترین مجموعه آزمون هاست.این مجموعه به طور معمول از چند اندازه گیری تشکیل می شود. آزمون مقوله ای،آزمون ریتم سیشور،آزمون لرزش انگشت،آزمون ادراک گفتار-صداها،آزمون عملکرد لمسی ،آزمون رد گذاری ،معاینه حسی-ادراکی،آزمون محل یابی انگشت،آزمون باز شناسی فرم لمسی،آزمون غربال زبان پریشی . در کنار این آزمون ها می توانیم از دومین ویراست شخصیت سنج چند وجهی مینه سوتا(MMPI)و سومین ویراست مقیاس هوش بزرگسالان وکسلر استفاده کنیم. این مقیاس را می توانیم روی ۱۵ ساله ها به بعد اجرا کنیم.
مجموعه آزمون هالستید-ریتان در مورد محل احتمالی صدمات (مغز) و تدریجی بودن یا ناگهانی بودن شروع آن ها به ما اطلاعاتی می دهد. اجرای این مجموعه می تواند بیش از ۱۶ ساعت به طول بیانجامد. نسخه هایی از این آزمون برای کودکان هم وجود دارد.نقطه ضعف مهم این مجموعه آزمون ها پیچیده بودن و بی توجهی نسبی آن ها به برخی کارکردها مثل حافظه است.
مجموعه آزمون لوریا-نبراسکا: این مجموعه از ۲۶۹ ماده مجزا تشکیل شده است،که در ۱۱ آزمون فرعی جای می گیرند: کارکردهای حرکتی، کارکردهای ریتمی، کارکردهای لمسی، کارکردهای دیداری، گفتار بیانی، کارکردهای نگارشی، مهارت های روخوانی، مهارت های حسابی، حافظه و فرایند های عقلی. نقطه قوت اصلی مجموعه آزمون لوریا-نبرسکا این است که اجرای آن فقط ۲/۵ ساعت زمان می برد. در حالی که مجموعه آزمون هالستید – ریتان طولانی تر است.
آزمون دیداری –حرکتی بندر گشتالت؛ این آزمون یکی از پرکاربدترین آزمون های روانشناختی و روانشناسی نوروپسیکولوژیک استٰ که توجه بساری از محققان و متخصصان بالینی را به خود جلب کرده است.این آزمون شامل ۹ تصویر است، که یکی پس از دیگری به شخص مورد مطالعه ارائه می شود، تا او تصویر آن ها را بر روی صفحه ی سفید کاغذ ترسیم کند. آنچه مسلم است ٰاین است که در افراد دارای ضایعات مغزی و یا در افرادی دچار اختلالات عضوی و یا بیماری های عضوی مغز می شوند، اغلب در رونگاری طرح ها دچار اشکال می شود. مثلا تکرار یا تداوم غیر اختیاری، تجزیه و چند پاره شدن طرح، قرار گرفتن دایره های ناقص به جای نقطه ها، اکثرا در ضایعات مغزی، جنون دوره ی پیری و زبان پریشی دیده می شود. بندرت این نکته را مطرح می کند که هر قدر ضایعه به منطقه پس سری نزدیک تر باشد، کارکرد گشتالت، بیشتر اختلال پیدا می کند. ناحیه ای که بیش از همه در کارکرد گشتالت دیداری-حرکتی نقش دارد،قطعه های گیجگاهی، آهیانه و پس سری در نیمکره غالب است. یکی از خطاهایی که در ترسیم این طرح ها ممکن است خود را نشان دهد،تکرار و تداوم اختیاری است. لوریا این نوع واکنش را با کارکرد قطعه پیشانی ، در ارتباط می داند. لوریا در خصوص نظم بخشی گفتار عمدتا کارکرد قطعات پیشانی را سهیم می داند و معتقد است که «این کارکرد،هم ردیف عالی ترین کارکردهای روانشناختی است».
متغیرهای مؤثر بر عملکرد فرد در آزمون های عصبی – روانی
نمرات حاصل از آزمون ها به جنس، سن و تحصیلات آزمودنی ها بستگی دارند و در تفسیر آزمون ها باید از هنجارهای مقتضی و مناسب استفاده شود. در ضمن نمرات آزمون ها تحت تأثیر راست دست و یا چپ دست بودن، توانایی فرد قبل از بیماری، زمان بندی اختلال عصب شناختی و وجود دیگر اختلالات جسمی قرار می گیرند و بالاخره متغیرهای انگیزشی (برانگیختگی،میزان همکای) نیز بر نمرات تأثیر می گذارند.
مداخله و توان بخشی
توان بخشی به تدریج یکی از کارهای اصلی روان شناسان عصب نگر می شود. روانشناس عصب نگر غالبا نقش هماهنگ کننده شناخت درمانی و رفتار درمانی بیمارانی را ایفا می کند که در نتیجه بد کاری یا جراحت مغزی دچار اختلال شناختی و رفتاری شده اند. روانشناس عصب نگر و گروه توان بخشی باید از طریق نظام های کارکردی سالم و قدیمی رشدی،ایجاد نظام های کارکردی جدید،یا تغییر محیط،با هدف ایجاد کیفیت ممکن به باز آموزی بیمار مبادرت ورزند.
منبع : روانشناسی بالینی فیرس – تیموتی / مهرداد فیروزبخت / فصل ۱۸ .
سلام ضمن تشکر. امکان دسترسی به ایتم های ازمونهای فوق مخصوصا هالستید- ریتان و لوریا نبراسکا چگونه است بنده دانشجوی ارشد بالینی هستم و مایلم اطلاعاتی داشته باشم. ممنونم اگر کمکم کنید