هذیان عقیده باطلی است که با منطق قابل اصلاح نبوده و اعضاء دیگر گروهی که شخص متعلق به آن است در آن عقیده شریک نیستند. وقتی زندگی واقعی چیزی را که دلخواه شخص است دریغ می دارد هذیان و خیالپردازی بکار گرفته می شود تا امکان مدارا با مسائل و مشکلات و فشارهای روحی فراهم گردد.
محتوی و زمینه هذیان بر طبق نیازها و مشکلاتی که فرد قبل از ابتلا به پسیکوز داشته است تعیین می شود و در واقع نشان دهنده وجوه مهمی از شخصیت بیمار است. ریشه این هذیان را باید در محرومیتها، امیدهای برباد رفته، آرزوهای بثمر نرسیده، احساس حقارتها، درماندگی ها، ناتوانی ها، بی کفایتی جسمی، احساس گناه و موقعیتهای دیگری که مستلزم دفاع در مقابل اضطراب بوده اند، جستجو کرد.
فرد بیسواد و فقیری که برای چندمین بار با حمله مانی در بیمارستان بستری شده بود، کتاب قطوری را که با خود آورده بود ، لحظه ای از خود دور نمی کرد و در مورد خود چنین داد سخن می داد : ” ۱۱۷ کلاس سواد دارم ، یکهزار و یک اسم دارم ، ۷۵ میلیون زبان بلدم ، تمام کتابهای دنیا را من نوشته ام. انس و جن بفرمان من هستند. مشرق ومغرب مال من است، آفتاب و ماه مال من است، تمام دهات آذربایجان مال من است و دقیقا به همین علت است که تمام دنیا مسلح شده است تا مرا از بین ببرد.”
آرامشی که چنین باورهائی برای انسانی ناتوان و ندار با خود می آورد در واقع جز به قیمت بریدن از واقعیات میسر نیست .
ریشه روانی هذیانهای بیمار اسکیزوفرنیک ، برخلاف هذیانهای بیمار مبتلا به مانی همیشه چندان آشکار نیست. تفکر اوتیستیک سبب می شود که بیمار در خیالپردازی ها و هذیان های خود به نتایج غریبی دست یابد و منطق اختصاصی او باعث می شود که در هذیانهای خود بین جیزهائی که هیچگونه ارتباطی باهم ندارند رابطه پیدا کند .
انواع هذیان از نظر محتوی – هذیانها از نظر محتوا به سه گروه عمده تقسیم می شوند:
۱- هذیانهای ظلم وستم
هذیان های ظلم و ستم ممکن است به اشکال گوناگون ظاهر شود:
هذیان انتساب : که به صورت عقیده ثابت بیمار بر این که هر چیزی ارتباط مستقیم با او دارد تظاهر می کند. مثلاٌ بیمار باور دارد که اطرافیان به او می خندند، در مورد او ایما و اشاره می کنند یا پشت سر او حرف می زنند. به علت همین اعتقاد بیمار از بیرون رفتن خودداری می کند، از وسایل نقلیه عمومی استفاده نمی کند و معتقد است به محض اینکه درجائی ظاهر شود همه متوجه او خواهند شد با استهزاء به او لبخند می زنند با سوءظن نگاهش می کنند و حرفهای زشت در مورد او به همدیگر خواهند گفت.
هذیان مسموم شدن : با عقیده بیمار گونه و ثابت به اینکه کسی می خواهد مسمومش کند، ظاهر می شود .بیمار به همین علت از خوردن غذا امتناع می کند ” انها همیشه سم در غدای من می ریزند. ” ” انها به عنوان معالجه می خواهند مرا با دارو مسموم کنند .”
هذیان نفوذ : ممکن است به صورتهای گوناگون تحت تاثیر واقع شدن از فاصله ای دور به وسیله هیپنوتیسم ، الکتریسته ، انرژی اتمی که در فکر و رفتار بیمار تاثیر می گذارد یا موجب تحریک جنسی او می گردد ظاهر شود. این نمونه فرم مشخصی از هذیانهای پارانوئید است که در آن بیمار مدام تصور می کند که “عده ای آزار دهنده دور و بر او هستند ، در خیابان تعقیبش می کنند ، از پنجره ها و از پشت پرده های توری او را زیر نظر می گیرند ، و در لباس مبدل مدام دنبال او هستند.
هذیان محرومیت : با عقده باطل بر اینکه شخص دائماٌ از سوی اطرافیان غارت می شود ، انها پول و اشیاء او را می دزدند ، لباسهای او را می پوشند، حقوقش را می دزدند. دار و ندارش را تخریب کرده و او را گرسنه می گذارند ، مشخص است .” طوری شده که حالا من با کفش و کلاه می خوابم چون اگر در بیاورم دزدیده خواهد شد. عینک و کتابهایم را تا حالا دزدیده اند.” این هذیان در پسیکوز پیری شایع است .
هذیان خسارت و جادو شدن : بیمار ادعا می کند که قربانی سحر و جادو است. ” مرا جادو کرده اند ، ” ” چیزی توی نوشابه به من خورانده اند و هوش و حواسم را از بین برده اند ،”
هذیان اتهام : عقیده باطلی است که در آن بیمار اطرافیان خود را متهم می سازد که به او نسبت دزدی ، متجاوز جنسی و قاتل می دهند و اینکه ” او قادر به اثبات بی گناهی خود نیست .” ” انها دیگر آن اعتماد قبلی را بمن ندارند” ، ” در مورد من جعل و نشر اکاذیب می کنند.”
هذیان حسادت : در این نوع هذیان بیمار بطور غیر منطقی نسبت به همسر خود دچار حسادت شده و یقین حاصل می کند که همسرش به او خیانت می نماید و برای خیانت قرائن و دلایل غیر قابل انکار ارایه می کند .
هذیان شهوانی و عاشقانه : در این نوع هذیان بیمار احساس می کند شخصی که از وجهه اجتماعی برجسته ای برخوردار است، شدیداٌ عاشق او است معهذا از ترس رسوائی و حرف مردم، عشق خود را عیان نمی سازد ، هر چند عشق خود را به هزار طریق غیر مستقیم دیگر که فقط برای او قابل درک است نشان می دهد.
هذیان شناخت عوضی و سوء تعبیر : به صورت عقاید باطل در مورد هویت اشخاص یا مکانها یا سوء تعبیر ماهیت موقعیت ها ظاهر می شود . ممکن است بیمار تصور کند که پرستاران جاسوس دولت خارجی هستند که خود را به لباس پرستاری ملبس کرده اند ، دستگاه الکتروشوک دستگاه شستشوی مغزی است ، یا بیمارستان در واقع زندان است، گاهی بیمار اعتقاد پیدا می کند که اطرافیان او کسان دیگری هستند که خود را به صورت نزدیکان او در اورده اند.
۲- هذیانهای بزرگ منشی
در هذیان بزرگ منشی ممکن است بیمار ادعا کند که پسر یک نویسنده بزرگ و مشهور است و کسانی که خود را پدر و مادر او معرفی می کند در واقع خدمتکار او هستند نه پدر ومادر او . هذیانهای بزرگ منشی ممکن است به اشکال گوناگون ظاهر شود :
هذیان اختراع : بیمار معتقد است که کشف بزرگی کرده است. مثلاٌ داروی سرطان را کشف کرده است، راز بقا و طول عمر را دریافته است.
هذیان دگرگون سازی : شبیه هذیان اختراع است. بیمار ادعا می کند که ایده اصلاح و دگرگونی جهان را پیدا کرده است و انقلابی در تمام دنیا بوجود خواهد آورد. هذیان نجات دادن دنیا و بشریت از هذیانهای شایع بزرگ منشی است و معمولاٌ جبرانی برای احساس بی کفایتی درونی بیمار است.
هذیان ثروت : بیمار معتقد است که صاحب خزائن بیشماری است یا صاحب تمام طلاهای دنیا است ، یا تصمیم گرفته است برای هر کدام از همشهریان یک هواپیما اختصاصی بخرد .
هذیان مرافعه جوئی : بیمار اقدام به یک رشته شکایات و اقامه دعوی بر علیه مقامات می کند . بیماران مرافعه جو رابطه نزدیکی با مدعیان پارانوئید دارند که در دادگاه حضور می یابند ، خشم خود را بیرون می ریزند ، و اقدام به تهدید بازپرس ها و قضات می نمایند .
۳- هذیانهای افسردگی
هذیان گناه : هذیان های گناهکاری عقاید بیمار گونه ای هستند که به صورت اعتقاد به ارتکابات اشتباهات خیالی، گناهان بی اساس و جنایات انجام نگرفته ظاهر می گردد. مثلاٌ بیماری که زندگی مفید و پر باری داشته است عمیقا باور پیدا می کند که ” در تمام زندگیم کار خوبی نکرده ام ” ، “من برای هیچ کاری مفید نیستم ، زندگی من سراسر گناه و جنایت است”. از مشخصات این بیماران انتظار عقوبت برای گناهان خیالی است که آنرا حتمی و تغییر ناپذیر می دانند. ” من دیوی تبهکارم و نمی دانم چرا زمین مرا نمی بلعد. عقوبتی که شایسته گناهان من باشد وجود ندارد .” این هذیان در عین حال ممکن است رنگ بزرگ منشی و جاودانگی هم پیدا کند مثلاٌ بیمار ممکن است عقیده داشته باشد که ” کسی که دنیا را به فساد کشانده است نباید بمیرد. من باید همیشه در جهنم بمانم و بسوزم”
هذیان نفی وجود : هذیانی است که در آن بیمار منکر وجود جسم خود ، روان خود ، و دنیای دور و برخود است. به عقیده بیمار زمین از بین رفته و زمان از حرکت ایستاده است . خورشید دیگر نمی تابد، “دنیا گم شده است و هوائی برای تنفس نمانده است”. در بعضی موارد بیمار احساس می کند که قسمتهائی از بدن خود را از دست داده است مثلاٌ به تصور او معده و روده ندارد و از خوردن خوداری می کند .
هذیان فقر : در این نوع هذیان بیمار معتقد است که دار و ندار خود را از دست داده و سرنوشت خود و خانواده او مرگ از قحطی و گرسنگی است .
هذیان خود بیمار انگاری : هذیانهای خود بیمار انگاری از استنباط اشتباهی بیمار در مورد سلامت جسمی یا روانی خود ناشی می شود. بیمار باور دارد به بیماری مهلکی مبتلا شده یا تمام بدن و یا قسمتی از آن فاسد و خراب شده است .” آخر همه چیز را می بینم. چند روزی بیشتر زنده نیستم.” فقط قلبم مرا زنده نگاه داشته است ان هم تک و توکی می زند”، معده ام خشک شده و اصلاٌ کار نمی کند. ” غذا مستقیماٌ می رود توی گوشم که ان هم فاسد است.”
عقاید بیش بها داده شده : عقاید نادرستی است که هم در افراد سالم و هم در بیماران روانی ممکن است دیده شود. چنین عقایدی به دلیل مایه احساسی آن بر تمام عقاید شخص پیشی می گیرد و این تقدم را برای همیشه یا برای زمانی طولانی حفظ می کند. با قبول تعریف استاندارد گاهی تفکیک آن از هذیان مشکل است. باور با ثبات مردی به مرگ حتمی خود از سرطان به دلیل این که هم پدر و هم مادرش از این بیماری مرده اند یک عقیده بیش بها داده شده است.
منبع : نشانه شناسی بیماری های روانی / نصرت اله پورافکاری / انتشارات ازاده