مغز و ارتباطات آن : قشر مخ مرکز فرایندهای عالی ذهن، محل ثبت احساس‌ها، اعمال ارادی، تصمیم‌گیری و تدوین نقشه است. مغز انسان از تعداد زیادی سلول عصبی به نام نورون تشکیل یافته است. نورون‌ها در سراسر بدن وجود دارند. ارتباط بین قسمت‌های مختلف مغز، و نیز ارتباط بین مغز و سایر قسمت‌های بدن از مسیر این سلول‌های عصبی و توسط پیام عصبی صورت می‌گیرد.
در واقع مغز از طریق این سلول‌ها، پیام‌های مختلفی (پیام عصبی) را به قسمت‌های مختلف بدن فرستاده و پیام‌هایی نیز دریافت می‌کند. ماهیت این پیام عصبی در داخل یک سلول به صورت جریان الکتریکی (پتانسیل عمل) و در بین دو سلول به صورت نقل و انتقالات شیمیایی (نوروترنسمیتر) است. فعالیت الکتریکی نورون‌ها در سطح جمجمه سبب شکل‌دهی فعالیت الکتریکی مغز با عنوان امواج مغزی می‌شود.
امواج مغزی انواع و کارکردهای متفاوتی دارند و برحسب فرکانس به انواع مختلف تقسیم می‌شوند (امواج سریعتر دارای فرکانس بیشتر، و امواج آهسته دارای فرکانس کمتر هستند). همه این امواج در تمام اوقات وجود دارند اما در شرایط مختلف کارکردی، غلبه با موج خاصی است. امواج مختلف مغزی و کارکردهای آنها عبارتند از : موج دلتا، موج تتا، موج آلفا، موج SMR، موج بتا و گاما.
نوروفیدبک: نوروفیدبک روشی است که در آن فعالیت‌های مغزی شما را نشان می‌دهد و از شما می‌خواهد که با تمرکز بر ذهن خود این فعالیت‌ها را اصلاح کنید تا مشکلاتتان رفع شود. نوروفیدبک شبیه بیوفیدبک (بازخورد زیستی) است؛ روش ساده‌ای که در آن میزان فعالیت‌های بدنی مشکل‌دار بدنتان (مثل میزان تعریق، حرارت بدن) را عینا به شما نشان می‌دادند و شما از این طریق متوجه می‌شدید که مثلا وقتی مضطرب هستید تعریق بدنتان بالاست و وقتی آرام می‌شوید این تعریق‌ها پایین می‌آیند. بعد از چند وقت که از بیوفیدبک می‌گذرد ذهنتان حتی بدون دستگاه‌های بیوفیدبک خودش یاد می‌گیرد که چطور باید اضطراب را کنار بگذارد. نوروفیدبک فعالیت‌های بدنی EEG (اکتروآنسفالوگرافی) شما را به شما نشان می‌دهد.
نوروفیدبک جزو پیشرفته ترین وسائل پزشکی نوین است که بخش زیادی از این تکنولوژی مدیون تلاشهای ناسا (سازمان فضایی آمریکا)در سالهای اخیر است. نوروفیدبک، برای مغز انسان مانند یک آینه عمل می کند. ما هر روز با نگاه کردن به آینه متوجه نقائص و اشکالات موجود در ظاهر خودمان می شویم. نوروفیدبک دقیقا برای امواج مغزی و عملکردهای فیزیولوژیک مغز ما به عنوان یک آینه ی پیشرفته عمل می کند. نوروفیدبک با استفاده از ابزارهای الکترونیک پیشرفته و کامپیوتر به ما کمک می کند تا از آن چه در مغز ما در حال رخ دادن است آگاه شویم.
نوروفیدبک، یک تکنولوژی درمانی جدید و بسیار موثر است. اثرات درمانی بسیار خوب و ماندگار، نبود عوارض جانبی منفی و طول کوتاه دوره درمان نسبت به درمان های دیگر، باعث شد که سازمان غذا و داروی آمریکا (FDA) نیز این درمان را مورد تایید قرار دهد. در حال حاضر از درمان نوروفیدبک بر روی طیف گسترده ای از بیماری های خلقی و شناختی استفاده می شود. اما چند بیماری وجود دارند که تاثیر درمان نوروفیدبک بر آن ها تایید شده و بسیار چشمگیر می باشد. این بیماری ها عبارتند از اختلالات بیش فعالی همراه با کمبود توجه، اختلالات یادگیری، میگرن و سردردهای تنشی، اختلالات اضطرابی، اختلالات حافظه و عدم تمرکز.
نحوه درمان: در درمان نوروفیدبک از امواج مغزی و بازخورد آن به بیمار برای درمان بیماری وی استفاده می شود. بسته به نوع و شدت بیماری، الکترودهایی به مناطق مختلف سر و گوش ها وصل می شود. این الکترودها امواج مغزی آن ناحیه از مغز را دریافت و به رایانه ارسال می کنند. رایانه نیز این امواج را پردازش می کند و به صورت شکل هایی خاص از امواج و تصاویر به درمانگر و خود بیمار نشان می دهد. درمانگر بر اساس این موج ها، شیوه ویژه درمانی خاص آن بیمار را تنظیم می کند (هر شیوه خاص، یک پروتکل درمانی خوانده می شود). بیمار در مقابل نمایشگر رایانه می نشیند و با مشاهده الگوی امواج خود، سعی می کند که با فکر خود آن ها را به حالت بهینه و مناسب بازگرداند.
با تکرار این روش در جلسات متعدد، مغز بیمار به تدریج به حالت ایده آل و مناسب می رسد و در واقع یاد می گیرد که در حالت مناسب باقی بماند و حالت موجی که باعث بروز علائم بیماری می شود را نداشته باشد. بدین ترتیب علائم بیماری ازبین می رود و بیمار به حالت معمول و سالم خود می رسد.
طول و تعداد جلسات: هر جلسه درمان نوروفیدبک معمولا ۴۰ دقیقه طول می کشد. تعداد جلسات نیز به نوع بیماری، سن بیمار و میزان پیشرفت بیماری بستگی دارد. به طور معمول برای هر بیمار بین ۲۰ تا ۵۰ جلسه کافی است و در این تعداد جلسات بیماری وی درمان می شود. درمان به صورت ۲ جلسه در هفته انجام می گیرد. به طور متوسط دوره درمان نوروفیدبک ۸ تا ۲۵ هفته است.
استفاده از نوروفیدبک در کنار سایر درمان ها: درمان نوروفیدبک را می توان هم به تنهایی و هم در کنار سایر درمان ها مانند دارودرمانی به کار برد. نوروفیدبک اثرات درمان دارویی را بالا می برد و در واقع آن را به شدت تقویت می کند. ترکیب این دو درمان می تواند باعث کاهش دوره درمان، کاهش عوارض جانبی، افزایش رضایت و بهبود سریع تر بیمار گردد.
شرطی سازی در نوروفیدبک: در شرطی سازی کنشگر با پاداشی که به فرد می دهیم دامنه و نوسان امواج را کنترل می کنیم و فرد به تدریج یاد می گیرد خودش را در حالتی قرار دهد و کنترل کند. پاداش از راه های دیداری و شنیداری داده می شود.
در ابتدا الکترودهایی بر روی پوست سر بیمار قرار می‌گیرند، این الکترودها فعالیت الکتریکی مغز فرد را ثبت و امواج مغزی اش (دراغلب موارد به شکل شبیه‌سازی شده در قالب یک بازی کامپیوتری یا فیلم ویدئویی) را به او نشان می‌دهند. در این حالت پخش فیلم یا هدایت بازی کامپیوتری بدون استفاده از دست وتنها با امواج مغزی شخص انجام می‌شود. به این شکل فرد با دیدن پیشرفت یا توقف بازی و گرفتن پاداش یا از دست دادن امتیاز و یا تغییراتی که در صدا یا پخش فیلم به وجود می‌آید، پی به شرایط مطلوب یا نامطلوب امواج مغزی خود برده و سعی می‌کند تا با هدایت بازی یا فیلم، وضعیت تولید امواج مغزی خود را اصلاح کند. بیمار در طول جلسات یاد می گیرد چگونه با اصلاح امواج مغزی خود بر بیماری اش غلبه کند.
نوروفیدبک به منزله نوعی درمان است که در صورت همراهی با سایر درمان های دیگر منجر به بهبود معنی دار تعداد زیادی از علایم می گردد. مثلا وقتی یک کودک نرمال تلاش می کند مطلبی بخواند یا روی موضوعی تمرکز کند امواج بتا در مغزش افزایش می یابد اما در کودک بیش فعال این اتفاق نمی افتد و به جای امواج بتا، امواج تتا در مغزش افزایش می یابد. این بدین معنی است که این کودکان نمی توانند به اندازه کودکان دیگر تمرکز کنند.
در بیوفیدبک و نوروفیدبک، علاوه بر شرطی سازی عامل، نوع دیگری از یادگیری تحت عنوان شکل دهی یا Shaping نیز کاربرد فراوانی دارد. بر اساس اصل شکل دهی رفتار، برای یاد دادن یک رفتار پیچیده، ابتدا رفتار مورد نظر به بخش های کوچک تر و ساده تر تقسیم بندی می شود و از ساده ترین بخش رفتار فرایند شرطی سازی آغاز می شود.
با توجه به اصل شرطی سازی و شکل دهی رفتار، نوروفیدبک و بیوفیدبک فرایندهای طولانی مدتی هستند که باید در جلسات ابتدایی با شرایط آسان شروع، و به تدریج به شرایط دشوارتر منتهی گردد. در روش های روان درمانی، درمانگران با تغییر دادن الگوهای شناختی، هیجانی و رفتاری به دنبال ایجاد تغییرات پایدار در الگوی رفتاری و عملکرد فرد هستند. اما در بیوفیدبک و نوروفیدبک ما با اصلاح، تغییر و کنترل فرایندهای فیزیولوژیک بدن به دنبال ایجاد تغییرات پایدار در خلق، تفکر و عملکرد فرد هستیم.
برخی بیماری های قابل درمان با نوروفیدبک
میگرن و سردردهای تنشی: میگرن یک سردرد گاه به گاه و همراه با حالت تهوع و استفراغ است و از ۴ تا ۷۲ ساعت طول می کشد. درد به طور معمول در یک طرف سر و از پیشانی یا گیجگاه شروع شده و به اطراف انتشار می یابد. سردرد میگرنی بسیار شدید و ناتوان کننده می باشد. داروهای مورد استفاده در درمان میگرن، آن را کنترل می کنند اما به خوبی درمان نمی کنند و بیمار مجبور به استفاده دائمی از این داروهاست. میگرن یکی از بیماری هایی است که به درمان نوروفیدبک به خوبی پاسخ می دهد چرا که پروتکل های درمانی بسیار موثری برای آن ایجاد شده است. بیشتر بیماران به خصوص آن ها که سالیان طولانی از آن رنج برده اند، از تاثیر نوروفیدبک و میزان بهبودی خود شگفت زده می شوند. به همین ترتیب سردردهای تنشی و اضطرابی نیز به خوبی به درمان نوروفیدبک پاسخ می دهند.
اختلال بیش فعالی همراه با کمبود توجه (ADHD): این اختلال در کودکی آغاز می شود و با علائمی مانند بی قراری، بی توجهی، تکانشی بودن، عدم تمرکز در درس یا تکالیف، حواس پرتی و فعالیت زیاد و شلوغی همراه است. این اختلال می تواند باعث افت عملکرد تحصیلی و نمرات بد در مدرسه، رابطه بد کودک با اطرافیان و دوستان، عصبانیت کودک و ناتوانی وی در انجام تکالیف و وظایفش شود. درمان سنتی بیش فعالی استفاده از داروهای محرک (مانند ریتالین) می باشد. این داروها تا وقتی که مصرف می شوند موثرند اما با قطع مصرف ممکن است بیماری عود کند. بعلاوه استفاده صرف و طولانی مدت از این داروها ممکن است عوارض جانبی بر کودکان داشته باشد که می توان به سردرد، تهوع، بی خوابی و از همه مهمتر ایجاد وقفه در رشد کودک اشاره کرد. درمان نوروفیدبک هیچ یک از عوارض ذکر شده را ایجاد نمی کند بلکه با عوارض مثبتی همچون بهبود خلق کودک و کاهش پرخاشگری همراه است. بعلاوه تاثیر درمان نوروفیدبک طولانی است و حتی پس از اتمام درمان نیز ماندگار می باشد.
اختلالات یادگیری (Learning Disorders): اختلالات یادگیری به ناتوانی های کودک یا نوجوان در مهارت های خواندن، نوشتن، تکلم، ریاضیات و استدلال اطلاق می شود. کودک در یک یا چند مورد از این موارد، مهارت بسیار کمتری از همسالان خود دارد. کودکان مبتلا به اختلال یادگیری ممکن است از طرف همسالان، معلمان و والدین خود سرزنش یا مسخره شوند. بعلاوه این کودکان در زمینه اختلال خود نمرات بسیار کمی در مدرسه می گیرند و اعتماد به نفس و روحیه آنان نیز به شدت آسیب می بیند. این کودکان ممکن است با مشکلات رفتاری ناشی از اختلال خود نیز دست به گریبان باشند. درمان های فعلی مبتنی بر آموزش هستند و بسیار طولانی می باشند. بعلاوه نتیجه درمان ها نیز متوسط می باشند. درمان نوروفیدبک در مدت زمان کوتاهتری (۱۰ هفته)، بهبودی بسیار بیشتر و ماندگارتری در اختلال یادگیری و مشکلات رفتاری کودکان ایجاد می کند.
اختلالات اضطرابی (Anxiety Disorders): اضطراب یک حالت نگرانی و تشویش ذهنی است که با علائم بدنی (مانند تعریق، ضربان قلب)، علائم فکری و شناختی (مانند خطر ) و علائم رفتاری (مانند فرار از موقعیت) همراه است. اضطراب در حالتهای شدید و مزمن خود می تواند بسیار ناتوان کننده و آزاردهنده باشد. بعلاوه اضطراب در صورت عدم درمان می تواند به بیماری های دیگری همچون افسردگی، اختلالات حافظه و بیماری های جسمی (مانند بیماری قلبی، گوارشی، سردردهای تنشی) منجر شود. در حال حاضر درمان های دارویی و رفتاری بسیاری برای اضطراب ابداع شده اند که با نتایج خوبی همراه بوده اند. درمان نوروفیدبک، علاوه بر اثرات درمانی بیشتر و سریعتر، عوارض کمتری نیز ایجاد می کند. بعلاوه این درمان حتی بر موارد بسیار شدید یا مزمن بیماری های اضطرابی که با روش های دیگر درمان نشده اند، نیز موثر میباشد.
اختلالات حافظه و عدم تمرکز: اختلالات حافظه و عدم تمرکز در موقعیت های مختلف و اشکال متنوعی بروز می کنند. این اختلالات ممکن است ناشی از اضطراب و استرس در شرایط سخت (مثلا کنکور) یا مشکلات مغزی مانند آلزایمر باشد. اختلالات حافظه و عدم تمرکز ناشی از استرس و اضطراب با استفاده از نوروفیدبک به طور موثر و برگشت ناپذیر درمان می شوند. این درمان حتی در افراد عادی نیز باعث افزایش عملکرد و بازدهی آن ها در کنکور، سخنرانی یا فعالیت های اضطراب زا یا نیازمند تمرکز بسیار می شود. در بیماری هایی مانند آلزایمر، ام اس و … نیز درمان نوروفیدبک می تواند سیر پیشرفت بیماری را تا چند سال به تاخیر بیندازد و در صورت همراه شدن با دارودرمانی، با تقویت تاثیر دارو بهبودی بیشتری را نصیب بیمار نماید.
منبع : مبانی نوروفیدبک / نویسنده: جان ام دموس/ مترجمان: دکتر داوود آذرنگی، دکتر مهدیه رحمانیان / نشر دانژه .