هنگامی که برای اولین بار کتابی از فروید را در دست می گیرید، هر چقدر هم که ایده های موجود در متن را نامعمول و غامض بیابید، دشوار می توانید خود را از لذتی که از خود متن می برید بر کنار دارید. خواندن فروید، به ویژه مطالعات موردی و آثار نظریه پردازانه اش درباره ی هنر، جامعه و دین، مانند خواندن رمان های خوب کارآگاهی است. در واقع، رمان کارآگاهی یکی از گونه های ادبی محبوب فروید و یکی از نظایر یا بدیل های مورد علاقه ی او برای تحلیل بود. حتی اگر با استدلال های فروید قانع نشوید، مسحور داستانی می شوید که او تعریف می کند. وضعیت در مورد لاکان بسیار متفاوت است. همان طور که منتقدان خشمگین از پیش اعلام کرده اند، هنگامی که برای اولین بار کتابی از لاکان را به دست می گیرید، حتی با معیارهای نظریه ی ادبی و فرهنگی معاصر با متنی فشرده، پیچیده، گنگ و از قرار معلوم درک ناشدنی مواجه می شوید. چرا این طور است؟
ایده های لاکانی برای اولین بار با انتشار همزمان دو متن، در دانشکده های علوم انسانی دانشگاه های بریتانیا مطرح شد: ترجمه های آلن شریدان از مکتوبات: گزیده و چهار مفهوم بنیادی روان کاوی که هر دو در سال ۱۹۷۷ در انگلستان انتشار یافت. برای بسیاری از دانشجویان، این دو متن مجال اولین آشنایی آن ها با لاکان بوده است و مقالاتی از مکتوبات، مانند « مرحله ی آینه ای » و « دلالت فالوس » در شمار آن دسته از آثار لاکان بوده اند که بارها منتشر شده اند و در منتخب آثار او جای گرفته اند. اما در هر دو متن مذکور دشواری های ویژه ی خواندن آثار لاکان وجود دارد.
لاکان در درجه ی نخست و بیش از هر چیز پزشک بالینی و سپس معلم بود. او فردی دانشگاهی یا نویسنده نبود و عمیقاً به دانشگاه و آنچه کلام دانشگاه می نامید بدگمان بود. به انتشار آثارش نیز بدگمان بود و در اواخر دوران فعالیت حرفه ای اش، در سمینار بیستم به مکتوبات با عنوان poubelication اشاره می کرد، جناسی که از ترکیب poubelle ( سطل آشغال ) و publication ( انتشار ) حاصل می شود. لاکان در سال ۱۹۵۳ سمینارهای عمومی دو هفته یک بار را در بیمارستان سنت آن، بیمارستان روانی محل کارش، آغاز کرد ( او در دو سالِ قبل از آن درس گفتارهای هفتگی خصوصی ای در آپارتمان سیلویا باتای همسر فیلسوف و نویسنده ژرژ باتای (۱۹۶۲-۱۸۹۷) و سپس همسر دوم لاکان، ایراد کرده بود ). سمینارها به مدت ۲۶ سال ادامه یافت. او هر سال متن یا ایده ای از فروید را انتخاب می کرد و سمینار را به مطالعه ی آن اختصاص می داد. بسیاری از این سمینارها به همت ژاک آلن میلر به عنوان سرویراستار از یادداشت ها و رونوشت های دانشجویان سابق لاکان بازسازی و تعداد روزافزونی از آن ها ترجمه شده است. مقالاتی که در نسخه ی انگلیسی مکتوبات گرد آمده است گزیده ای در حدود یک سوم چاپ فرانسه ی کتاب است و اغلب نمایشگر خلاصه یا نتیجه ی ایده هایی است که لاکان در طول یک سال کاملِ ارائه ی سمینار گسترش داده است.
بنابراین، مکتوبات را نباید به عنوان مقدمه ای بر آرای لاکان خواند، بلکه این اثر بیان بسیار فشرده ی آرای او برای کسانی است که از پیش با آن ها آشنایند. آن هایی که می خواهند برای اولین بار لاکان بخوانند بهتر است ابتدا از سمینارهای اول، شامل مجلدهای یک، دو، سه و هفت شروع کنند که اکنون وسیعاً در دسترس است. باید توجه داشت که آرای لاکان، مانند آرای هر متفکر نوآور دیگری، ایستا نیست، بلکه در طول زندگی اش تغییر کرده و گسترش یافته است. این سمینارهای ابتدایی اولین مرحله ی سیر لاکان را که « ساختارگرایانه » است نشان می دهند و بیش تر کارهای جذابی که اکنون در حوزه ی مطالعات لاکانی انجام می شود بر آرای واپسین او در دهه های شصت و هفتاد استوار است. این تغییر ارزیابی ما از لاکان، در تأکیدی که بر آرای متأخر او در نیمه ی دوم این کتاب صورت گرفته، انعکاس یافته است. دشواری دیگر در خواندن لاکان از آن جا ناشی می شود که او پس از معرفی مفاهیمی چون ابژه ی کوچک a، دیگریِ بزرگ، امر واقع [ یا ساحت واقع ] یا فالوس، این اصطلاحات را در نوشته های خود حفظ می کند اما به تدریج معنی آن ها را تغییر می دهد. بنابراین، مفاهیم لاکانی همزمان با گسترش تفکر او سطوح معنایی متفاوتی کسب می کنند، اما او هرگز معنی اصلی آن ها را رها نمی کند. بنابراین، امکان به دست دادن تعریف ساده ای از اصطلاحات لاکانی وجود ندارد، چرا که آن ها مطابق سه ساحت لاکانی – خیالی، نمادین و واقع – و در مراحل مختلف تدریس لاکان کارکرد متفاوتی دارند.
متن دوم، که در سال ۱۹۷۷ ترجمه شد، موضوعاتی نسبتاً متفاوت را پیش روی ما قرار می دهد. چهار مفهوم بنیادی روانکاوی در واقع رونوشت مجموعه سمینارهای یازدهم لاکان است. سمینار مذکور یکی از مهم ترین سمینارهای لاکان است و در میان آرای او مقامی محوری دارد؛ متن این سمینار بسیار فشرده و خواندن آن دشوار است. در این مورد هم دلایل خاصی وجود دارد. سمینار در سال ۱۹۶۴ ارائه شد و لحظه ای مهم را در دوران فعالیت حرفه ای و گسترش اندیشه ی لاکان رقم زد. لاکان سرانجام در سال ۱۹۶۳ از نهادهای روانکاوی گسست و مدرسه ی خود را بنیان گذارد. سمینار یازدهم به یک معنا اولین بیانیه ی رسمی درباره ی جهت گیری جدیدش بود. در سال ۱۹۵۳ جمعی از روانکاوان از جمله لاکان بر سر موضوع آموزش و پزشکی سازیِ روانکاوی از جامعه ی روانکاوی پاریس ( SPP ) جدا شدند و جامعه ی فرانسوی روانکاوی را بنیان گذاردند. این روانکاوان در آن زمان درنیافتند که با ترک جامعه ی « رسمی » در واقع از انجمن بین المللی روانکاوی نیز جدا شده اند. SFP در طول ده سال بعد مشغول مذاکره با IPA بود تا جامعه ی جدید خود را رسمی کند، چرا که در غیر این صورت اعضای جامعه نمی توانستند خود را روانکاو یا درمانگر بنامند. IPA سرانجام در سال ۱۹۶۳ در خواست SFP برای عضویت مجدد را رد کرد و لاکان به همراه عده ای دیگر از IPA اخراج شد. SFP در همان سال انشعاب کرد و لاکان مدرسه ی روانکاوی خود، مدرسه ی فرویدی پاریس را بنیان نهاد. لاکان در نتیجه ی جدایی از SFP مجبور شد سمینارهایش را در جایی بجز بیمارستان روانی سَنت آن برگزار کند و به دعوت فیلسوف مارکسیست، لویی آلتوسر (۱۹۱۸-۱۹۹۰)، که در همان سال مقاله ی مهمی درباره ی فروید و لاکان منتشر کرده بود، سمینارهایش را در اکول نرمال سوپریور (ENS ) برگزار کرد. ENS یکی از مؤسسات نخبه در نظام آموزشی فرانسه است و لاکان در آن جا با مخاطبان کاملاً جدیدی برای نظریاتش روبرو شد. همچنین، در همین ایام، روانکاوی، تا حدودی بر اثر مقاله ی آلتوسر، گسترش یافت و بیش از پیش در میان روشنفکران و حیات فکری پاریس پذیرفته شد. اما عزیمت لاکان پاره ای مسائل نظری برای او ایجاد کرد.
لاکان در سمینار یازدهم برای اولین بار از شرح آرای فروید دست کشید و دریافت خود از روانکاوی را بسط داد. به عبارت دیگر، او بسط و گسترش آنچه را اکنون به عنوان نظریه ی لاکانی ناخودآگاه، میل، انتقال، و رانه ( چهار مفهوم بنیادی روانکاوی ) می شناسیم آغاز کرد. بنابراین، هنگام خواندن لاکان باید به خاطر داشت که موضوع سبک نگارش او و دشواری نوشته هایش زائد یا صرفاً بی جهت نیست. روانکاوی را نمی توان در کلاس درس یا اتاق سمینار آموخت. دشواری سبک لاکان تا اندازه ای به سبب میل خودآگاهش به مقاوت نسبت به هرگونه جذب و بازیابی ساده ی ایده های اوست.
لاکان در سمینار بیستم می گوید: کمابیش مشهور است که مکتوبات را نمی توان به سهولت خواند. می توانم اعترافی شرح حال گونه کنم – من نیز دقیقاً همین نظر را داشتم. تصور می کردم، شاید کمی زیاده روی بود، تصور می کردم آن مقالات برای خواندن نوشته نشده اند.
جنبه ی دوم دشواری خواندن آثار لاکان مشخصاً به موضوع بررسی او، یعنی ناخودآگاه، مربوط است. از نظر فروید، ناخودآگاه قلمروی است که زمان یا تناقض نمی شناسد. ناخودآگاه قلمرو آرزوها و فانتزی های واپس زده است؛ ناخودآگاه قلمروی فاقد نحو یا دستور زبان است. پس، در واقع، چگونه می توانیم از آرزوها و امیال ناخودآگاه سخن بگوییم؟ برای سخن گفتن از میل ناخودآگاه باید آن را به آگاهی ترجمه کنیم و ناخودآگاه بر حسب تعریف آن چیزی است که از آگاهی طرد می شود و دوباره احضار نمی شود. به عبارت دیگر، ناخودآگاه آن چیزی است که از زبان حذف می شود. این وضع تناقض نما نظریه پرداز و روانکاو را در وضعیتی بغرنج قرار می دهد، زیرا چگونه می توانیم از آرزوها و امیال ناخودآگاه سخن بگوییم اگر قادر نیستیم آن ها را در قالب زبان بگنجانیم؟
از نظر فروید، ما می توانیم طرز کار ناخودآگاه را از طریق اضطراب ها و هراس هایمان بفهمیم. همچنین، می توانیم آثار آن را در رؤیاها، لطیفه ها، لغزش های زبانی و آثار هنری کشف کنیم ( به عنوان مقدمه ای بر فروید کتاب تِرشوِل، ۲۰۰۰ را ببینید ). به عبارت دیگر، ما طرز کار ناخودآگاه را درست در آن لحظاتی کشف می کنیم که ضمیر آگاهمان در حداقل هشیاری و کنش برای واپس زدن تفکرات و امیال ناخواسته به سر می برد. لاکان در اوایل کار خود بر این حوزه از آرای فروید متمرکز شد و به ویژه از نزدیک به متون او در موضوعات زبان و تفسیر نظر کرد: تفسیر خواب، آسیب شناسی روانی زندگی روزمره و لطیفه ها و ارتباطشان با ناخودآگاه. لکان به دنبال حل تناقض نمایی بود که روانکاوی همواره با آن مواجه می شود: اگر فرض کنیم که روانکاوی کلام ناخودآگاه یا کلامی درباره ی ناخودآگاه است، بنابراین کلامی است که بر چیزی که همواره در فراسوی آن قرار دارد استوار است. سبک خود لاکان یکی از راه های پرداختن او به این موضوع است، به این معنا که نوشتار او تلاشی برای بیان آن چیزی است که اساساً بیان شدنی نیست.
خلاصه، لاکان می کوشد از طریق ساختار زبان چیزی را به روشنی بیان کند که در فراسوی خود زبان باقی می ماند: قلمرو میل ناخودآگاه. نوشته های او تلاشی برای وادار کردن خواننده به رویارویی با حد و مرزهای معنا و فهم و تصدیق این دورنمای عمیقاً آزارنده است که در پشت هر معنایی، بی معنایی و در پس هر درایتی، یاوه نهفته است. بنابراین، نثر لاکان « اغلب پیرو قوانین ناخودآگاه است به همان شیوه ای که فروید مشخص کرده است – نثر او مملو از جناس ها، لطیفه ها، استعاره ها، طعنه ها و تناقض هاست، و فرم آن شباهت های بسیاری با نوشته های روان پریشانه دارد ». جناس ها، بازی با کلمات و شیوه ی سخن گفتن گریزان و غیر مستقیم زائد نیست بلکه در فهم کار او ضروری است. این سبک نوشتن را کرداری می نامند – که می کوشد معنا را از طریق ارائه و نحو برساند. منتقدی اظهار کرده است که لاکان می خواسته است « انتقال مطالبش به طور مستقیم با ناخودآگاه سخن بگوید و معتقد بود که بازی با کلمات، در جایی که پیوندهای علّی محو می شوند و تداعی ها به وفور وجود دارند، زبانی است که ناخودآگاه آن را می فهمد ». دفعه ی بعدی که لاکان می خوانید و می خواهید که کتاب را به گوشه ی اتاق پرت کنید، لحظه ای درنگ کنید و ببینید متن با شما چه می کند، به احساس خود در آن لحظه و تأثیری که زبان بر شما دارد فکر کنید. هنگامی که درباره ی این فرایند تأمل می کنید متن به هدف خود رسیده است؛ ناخودآگاه دارد کار می کند.
منبع : هومر، شون، (۱۳۹۰)؛ ژاک لاکان، ترجمه: محمدعلی جعفری، محمدابراهیم طاهائی، تهران، نشر ققنوس.
متشکر بابت اشتراک مطالب پر مغز
مطالب عالی هستن ولی همینکه کلیک راست نداره خیلی بده