به طور کلی هر پژوهشی دو مرحله اساسی دارد: الف ) پیشنهاد فرضیه علمی ب ) آزمایش آن فرضیه.
فرضیه سازی
نخستین گام در هر پژوهشی، ساختن فرضیه ( گزاره و عبارتی که بتوان آن را آزمایش کرد ) در زمینه موضوع بررسی است. مهمترین منبع فرضیه ی علمی، نظریه علمی است. نظریه علمی مجموعه ی به هم پیوسته ای از گزاره ها در باره هر پدیده معین است.
مقصود از علمی این است که روشهای گردآوری داده ها: ۱) فاقد سوگیری اند، یعنی به نفع این یا آن فرضیه عمل نمی کنند و ۲) پایایی دارند، یعنی اگر افراد واجد صلاحیت همان مشاهدات را تکرار کنند به نتایج مشابه می رسند.
آزمایش
نیرومندترین روش علمی، آزمایش است. پژوهشگر شرایط را به دقت و غالباً در آزمایشگاه کنترل می کند و دست به اندازه گیریهایی می زند تا روابط بین متغیرها را کشف کند. متغیر هر چیزی است که بتواند اندازه ها و مقادیر گوناگون داشته باشد.
امکان کنترل دقیق متغیرها، مشخصه یی است که روش آزمایش را از سایر روشهای مشاهده علمی متمایز می کند.
- متغیر مستقل: متغیری که آزمایشگر آن را دستکاری می کند.
- متغیر وابسته: متغیری که آزمایشگر آن را مشاهده می کند.
- گروه آزمایشی: گروههایی که در آنها شرایط بررسی وجود دارد.
- گروه گواه: گروههایی که در آنها شرایط بررسی وجود ندارد.
- اندازه گیری : نظاماتی برای اختصاص عدد به هر متغیر.
روش همبستگی
با استفاده از روش همبستگی می توان روابط زمانی یا پیش بینی میان متغیرها را معین کرد. در این روش بین یک متغیر مانند هوش و متغیر دیگر مانند پیشرفت تحصیلی یک ضریب عددی که به ضریب همبستگی یا r ( برآورد میزان رابطه بین دو متغیر ) معروف است محاسبه می شود. ضریب همبستگی عددی بین ۱- و ۱+ است. صفر نشانه فقدان رابطه و ۱ نشانه رابطه کامل است.
بر اساس ضریب همبستگی نمی توانیم بین متغیرها رابطه علیت برقرار کنیم.
مشاهده
مشاهده مستقیم یعنی مشاهده ی پدیده ها در وضعیت طبیعی آن است. مشاهده دقیق رفتار آدمیان و حیوانها گام آغازین در بسیاری از پژوهشهای روانشناختی بوده است. پژوهشگرانی که به مشاهده رفتار در شرایط طبیعی می پردازند علاوه بر اینکه هیچگونه دخل و تصرفی نباید انجام دهند، باید دوره آموزشی لازم را در کار مشاهده و ثبت دقیق رفتار گذرانده باشند تا بتوانند از انعکاس سوگیریهای خود در گزارشها پرهیز کنند.
برای مشاهده رفتار وقت زیاد و دقت نظر لازم می باشد.
روش زمینه یابی
مسائلی که تحقیق درباره آنها از راه مشاهده مستقیم دشوار است را می توان از طریق مشاهده غیرمستقیم یعنی با استفاده از پرسشنامه و مصاحبه بررسی کرد. برای این منظور پژوهشگر به جای اینکه از راه مشاهده به وقوع رفتار معینی ( مثلاً تمرینات ورزشی منظم ) پی ببرد، از خود شخص می پرسد که چنین رفتاری دارد یا نه.
از آنجا که افراد می کوشند تصویر بهتری از خود ارائه کنند، این روش بیش از روش مشاهده با سوگیری توأم است.
از این روش برای گردآوری اطلاعات درباره عقاید سیاسی، رجحانهای خریدکنندگان، نیازهای بهداشتی و درمانی استفاده می شود.
شرح حال نویسی : زندگینامه هایی هستند که برای کاربرد علمی طرح ریزی شده اند. یکی از ابزارهای مشاهده غیر مستقیم است.
ملاحظات اخلاقی در پژوهش های روانشناختی
- نخستین اصل حاکم بر رفتار اخلاقی، اصل کمترین احتمال خطر است.
- دومین اصل حاکم بر رفتار اخلاقی، اصل رضایت آگاهانه است. آزمودنی ها باید داوطلبانه در پژوهش شرکت کنند و بتوانند هر زمان بخواهند از پژوهش کنار روند.
- سومین اصل اخلاقی، اصل رعایت حریم خصوصی آزمودنی هاست. اطلاعاتی که در جریان پژوهش درباره ی هر فرد معین به دست می آید باید محرمانه بماند و بدون اجازه در اختیار دیگران قرار نگیرد.
رشته های تخصصی روانشناسی
- روانشناسی زیست شناختی: روانشناسان زیست شناس که روانشناسان فیزیولوژی نگر نامیده می شوند سعی دارند رابطه فرایندهای زیست شناختی را با رفتار کشف کنند.
- روان شناسی رشد ، روانشناسی اجتماعی و روانشناسی شخصیت
- روانشناسی بالینی و مشاوره: روانشناسان بالینی سروکارشان با کاربرد اصول روانشناختی در امر تشخیص و درمان اختلالات هیجانی و رفتاری است. روانشناسان مشاوره وظایفی مشابه روانشناسان بالینی دارند، هر چند معمولاً سروکارشان با اختلالات خفیف تر است.
- روانشناسی آموزشگاهی و تربیتی
- روانشناسی صنعتی، سازمانی و مهندسی
منبع : زمینه روانشناسی هیلگارد/انتشارات رشد/ فصل اول