فوبیاهای خاص(specific phobias) عبارتند از ترس های افراطی، غیرمنطقی، و مداوم نسبت به یک شیء یا یک وضعیت خاص. فوبیا ریشه ی یونانی دارد و از فوبوس، یکی از خدایان یونانی که دشمن خود را می ترساند، مشتق شده است. محرک های فوبی زا معمولا ترس بسیار شدیدی ایجاد می کنند، و همین دلیل افراد فوبیک، برای اجتناب از آنها استراتژی هایی به کار می برند تا احتمال مواجه شدن با محرک های فوبی زا به حداقل برسد(رفتارهای ایمنی).
افراد فوبیک معمولا می دانند که ترس آنها از یک موقعیت یا رویداد فوبی زا بیش از حد زیاد یا غیرمنطقی است، اما مجموعه ای از باورهای فوبیک (phobic beliefs) ایجاد کرده اند که ظاهرا ترس آنها را در کنترل دارد. این باورها در درون خود اطلاعاتی به همراه دارند، اطلاعاتی درباره ی این که چرا فکر این یا آن محرک تهدید آمیز است و وقتی در وضعیت فوبیک قرار دارند چه واکنشی نشان دهند (مثل اجتناب از مواجهه با آن محرک). امروزه بسیاری از روش های درمان فوبی های خاص برای این طراحی شده اند که باورهای غلط را به چالش بکشند و آنها را با افکار بهتری جایگزین کنند که نزدیک شدن به محرک های فوبی زا و مواجه با آنها را تشویق و تقویت می کنند.
شیوع :
به گزارش DSM-5، در آمریکا، نرخ شیوع ۱۲ ماهه برای فوبیای خاص در جامعه حدود ۷% تا ۹%، و در اروپا حدود ۶%، تخمین زده می‌شود. نرخ شیوع در کودکان حدود ۵% و در ۱۳ تا ۱۷ ساله ها حدود ۱۶% است. نرخ شیوع در افراد مستن تر کمتر است (۳% تا ۵%).
نسبت زنان مبتلا به مردان مبتلا، تقریباً ۲ به ۱ است، هر چند نرخ شیوع بسته به نوع شی فوبیک تفاوت دارد. یعنی، زنان بیشتر فوبیای حیوانات، فوبیای محیط‌های طبیعی، و فوبیای موقعیتی دارند، در حالی که هر دو جنس به طور تقریباً مساوی فوبیای خون، زخم و آمپول را تجربه می‌کنند.
معیارهای DSM-5 برای فوبی های خاص
معیار A: ترس یا اضطراب شدید در مورد شی یا یک موقعیت خاص (مثل پرواز کردن، ارتفاعات، حیوانات، تزریق آمپول، دیدن خون).
توجه: در کودکان، این ترس یا اضطراب ممکن است با گریه، قشقرق ها، میخکوب شدن، یا چسبیدن ابراز شود.
معیار B: موضوع یا موقعیت فوبیک تقریبا همیشه باعث ترس یا اضطراب فوری می شود.
معیار C: فرد تمام تلاش خود را به کار می برد تا از شی یا موقعیت فوبیک اجتناب کند یا با ترس بسیار زیاد تحمل می کند.
معیار D: این ترس یا اضطراب با ایجاد خطر واقعی توسط موضوع یا موقعیت خاص و زمینه اجتماعی- فرهنگی تناسب ندارد.
معیار E: ترس و اضطراب یا اجتناب، دایمی و تکراری است و معمولا ۶ ماه یا بیشتر طول می کشد.
معیار F: ترس، اضطراب یا اجتناب باعث می شود فرد به نابسامانی یا رنج شدید در عملکرد اجتماعی، شغلی، یا سایر جنبه های زندگی دچار شود.
معیار G: این اختلال با نشانه های اختلال روانی دیگر، از جمله ترس، اضطراب، و اجتناب از موقعیت های مرتبط با نشانه های شبه وحشتزدگی یا نشانه های ناتوان کننده دیگر (مثلا در آگورافوبی)؛ موضوعات یا موقعیت های مرتبط با وسواس های فکری (مثلاً در اختلال وسواس فکری-عملی)؛ یادآورهای وقایع آسیب زا (مثلا در اختلال استرس پس از آسیب)؛ جدایی از خانه یا اشخاص دلبسته (مثلا در اختلال اضطراب جدایی)؛ یا موقعیت های اجتماعی (مثلا در اختلال اضطراب اجتماعی) بهتر توجیه نمی شود.
شایع ترین فوبیاهای خاص:
- ۱- فوبیای حیوانات
- ۲- فوبیای اجتماعی
- ۳- فوبیای دندان پزشکی
- ۴- فوبیای آب های عمیق
- ۵- فوبیای ارتفاع
- ۶- فوبیای محیط های بسته
- ۷- مجموعه فوبیای خون، زخم و آمپول
بعضی شواهد نشان داده است که اگر فرد از یک فوبیای خاص رنج ببرد، احتمال اینکه از یک یا چند فوبیای دیگر نیز رنج ببرد بیشتر خواهد بود. بنابراین، احتمال کاموربیدیتی برای همه فوبیاها بالاست. در مورد نوع محرک‌ها و رویدادهایی که می‌توانند باعث فوبیاهای بالینی شوند، تفاوت‌های فرهنگی مهمی نیز وجود دارد، مثلاً، تای جین – کیوفو – شو نوعی سندروم ژاپنی است که ویژگی آن ترس از خجالت زده کردن دیگران یا توهین به آنهاست. این مورد با فرهنگ غربی و با اختلال اضطراب اجتماعی، که در آن فرد از خجالت زده شدن یا توهین شدن از طرف دیگران می‌ترسد، تفاوت زیادی دارد.
در مورد ترس از حیوانات نیز تفاوت‌های فرهنگی دیده می‌شود. برای مثال، در جوامع غربی، نسبت به جوامع شرقی، مثل هند و ایران، ترس از عنکبوت شیوع بیشتری دارد. در ایران، ترس از سوسک حمام بیشتر مشاهده می‌شود. تفاوت‌های فرهنگی نشان می‌دهند که ترس را، حداقل تا اندازه ای، عواملی که خاص فرهنگ فرد هستند تعیین و به رشد آن کمک می‌کنند. این نگرش با نگرش کسانی که معتقدند واکنش‌های فوبیک، در اثر انتخاب طبیعی (نظریه تکامل)، از قبل تعیین شده است، تفاوت دارد.
علل فوبیاهای خاص:
امروزه عقیده بر این است که فوبیاهای مختلف علت های مختلف دارند. اکنون این بحث وجود دارد که آیا فوبیاها را فرایندهای تکاملی، به طور بیولوژیک تعیین می کنند یا واکنش هایی هستند که فرد در طول زندگی یاد می گیرد.
۱- نظریه روان کاوی:
در این رویکرد که فروید بنیانگذار آن است، فوبیا را نوعی دفاع در مقابل اضطراب ناشی از تمایلات غریزی و سرکوب شده ی نهاد (id) می دانست و معتقد بود رویدادها یا موقعیت هایی که با غریزه ی سرکوب شده ارتباط نمادین دارند باعث ترس می شوند. یک مورد کلاسیک، “هانس کوچولو” است که نسبت به اسب فوبیای شدید داشت. طبق نظریه ی روانکاوی فروید، وظیفه ی(function) فوبیا اجتناب از رویارویی با مشکلات واقعی و سببی است (در مورد هانس کوچولو مشکل عبارت بود از کشمکش های سرکوب شده کودکی).
۲- شرطی سازی کلاسیک فوبیاها:
تلاش برای توضیح فوبیا ها با فرآیند شرطی سازی کلاسیک به داستان معروف “آلبرت کوچولو” بر می گردد که در سال ١٩٢٠ واتسون و رینر با او یک آزمایش انجام دادند.
اما توضیح همه ی فوبیها با نظریه ها ی شرطی سازی دشوار است. بعضی انتقادها عبارتند از:
- ١. برای شرطی سازی، حضور تجربه های تروماتیک الزامی است، اما بسیاری از افراد فوبیک هیچ تجربه ی تروماتیک به یاد نمی آورند.
- ٢. بسیاری از کسانی که همراه با یک موقعیت خاص، به درد یا وحشت دچار می شوند، از فوبیا رنج نمی برند.
- ٣. شرطی سازی معتقد است همه ی محرک ها برای شرطی شدن از شانس برابری برخوردارند اما در فوبیا همه ی محرک ها به طور یکسان موجب فوبی فرد نمی شوند.
- ۴. رویکردهای نظری ساده در مورد شرطی سازی نمی توانند یک پدیده ی رایج در روانشناسی به نام “اینکیوبیشن(incubatiobb) را توضیح دهند.(در پزشکی، اینکیوبیشن عبارت است از فاصله ی زمانی بین وارد شدن میکروب به بدن تا ظهور اولین سمپتوم ها یا علایم بیماری).
شرطی سازی کلاسیک نمی تواند برای همه ی فوبیاها کافی باشد اما شواهد محکمی وجود دارد که تجربه های تروماتیک و شرطی کننده می توانند حداقل بعضی فوبیاها را به وجود آورند. ازجمله: فوبیای دندان پزشکی، فوبیای خفگی، فوبیای تصادف و سگ هراسی .
۳- نظریه تکامل:
بعضی محققان بر این عقیده اند که ممکن است انسان ها، برای کسب بعضی فوبیاها، از لحاظ بیولوژیک، از قبل اماده باشند. برای مثل، ارتفاع، آب های عمیق، عنکبوت، عقرب، مار، خون.
اولین نظریه در این موضوع از سلیگمن است که اعتقاد داشت انتخاب طبیعی، برای تداعی ترس با بعضی محرک ها، محرک هایی که برای اجداد ما خطرناک بوده اند، نوعی آمادگی بیولوژیک به وجود آورده است. (مثل ترس از مار، عنکبوت، ارتفاع و آبهای عمیق، که در اکثر ما وجود دارند). یعنی همه ی ما یک آمادگی درونی داریم که ترس را یاد بگیریم. این نوع نظریه به نظریه ی آمادگی بیولوژیک (biological preparedness) معروف شدت است.
درمان
از قدیم درمان موفقیت آمیز فوبیا معمولا بر نوعی “مواجهه سازی” (اکسپوژِر) با محرک یا موقعیت فوبیازا متکی بوده است. در گذشته، تکنیک های رفتار درمانی مورد استفاده برای فوبیای خاص عبارت بوده است از: حساسیت زدایی سیستماتیک، غرقه سازی، و شرطی سازی متقابل. مساله مهم در درمان فوبی های خاص، رسیدگی به باورهای فوبیک است که افراد درباره ی رویداد یا وضعیت فوبیازای خود دارند. این باورها معمولا غلط هستند زیرا با واقعیت تهدید (یا عدم وجود آن) که محرک های فوبی زا ایجاد می کنند، همخوانی ندارند، و در ضمن باعث تداوم ترس و اجتناب می شوند.
خصوصیت مهم مواجهه درمانی (اکسپوژر تراپی) فراهم آوردن چنین فرصتی است که افراد فوبیک را در وضعیت هایی قرار می دهد، که بتوانند عملا مشاهده کنند که باورهایشان اشتباه است. اخیرا بعضی انواع رفتار درمانی با تکنیک هایی از شناخت درمانی ترکیب شده اند تا درمان های ترکیبی کوتاه مدت ایجاد کنند، درمان هایی که موارد زیر را شامل می شوند: بازسازی شناختی، مواجهه ی شدید با رویداد یا محرک فوبی زا، و یادگیری مشاهده ای (مدلینگ) که در مدتی کوتاه حتی در یک جلسه ی سه ساعته، نیز موثر واقع می شوند.
۱- مواجهه درمانی: عبارت است از مواجه کردن تدریجی فرد با شی یا موقعیتی که از آن می ترسد تا زمان از بین رفتن ترس.
درمانجو به دفعات با موقعیت ترسناک مواجه می‌شود و هر بار، این مواجهه شدیدتر و موقعیت ترسناک دشوارتر می‌شود. برای مثال، در آگورافوبیا، که افراد مبتلا به آن از ترک کردن خانه می‌ترسند، درمانگر ابتدا از بیمار می‌خواهد که این موقعیت اضطراب زا را صرفا تجسم کند. بعد از مدتی، ممکن است از او خواسته شود به همراه تراپیست از خانه خارج شود تا این که ترسش کاملاً از بین برود. مواجهه درمانی برای درمان فوبیای اجتماعی (با نام جدید اختلال اضطراب اجتماعی)، اضطراب سخنرانی، ترس از عنکبوت، کلاستروفوبیا، ترس از هواپیما و سایر وسایل نقلیه هوایی، و ترس از ارتفاع بسیار مفید واقع می‌شود.
یکی از نسخه‌های مواجهه درمانی مخصوصا برای درمان فوبیای خون و تزریق طراحی شده است (فشار خون افراد مبتلا به این فوبیا ناگهان پایین می‌آید و سرعت ضربان قلبشان کاهش می‌یابد). این روش به نام applied tension (که در مثال زیر توضیح داده شده است)، در ترکیب با مواجهه درمانی، بخوبی می‌تواند این اختلال را از بین ببرد.
مثال. درمانجویی به نام آقای الف، به محض مواجه شدن با خون، آمپول (مثلاً، به هنگام خون گرفتن یا تزریق واکسن)، زخم، یا جراحی، احساس می‌کرد نزدیک است از حال برود. حتی شنیدن حرف‌های استاد کلاس فیزیولوژی درباره قلب باعث می‌شد عرق سردی بر پیشانی او بنشیند و از حال برود. به آقای الف یاد داده شد که چگونه اولین علایم کاهش فشار خود را تشخیص دهد و بعد، با سفت کردنِ عضلات بازو، سینه، و پاها با این واکنش در دستگاه عصبی خود مختار خود مبارزه کند و این کار را آنقدر ادامه دهد تا احساس کند صورتش گرم شده است. بعد به او یاد داده شد تا عضلات خود را شل کند و آنها را به مدت ۱۵ تا ۲۰ ثانیه شل نگه دارد، و بعد، دوباره آنها را سفت کند، و این کار را حدود ۵ بار ادامه دهد (افزایش فشار خون که به دنبال این فرایند روی می‌دهد، اجازه نمی‌دهد فرد از حال برود، و ترس مورد نظر نیز از بین می‌رود). آقای الف، بعد از یاد گرفتن این فرایند، توانست به فیلمی از جراحی گلو نگاه کند، خون گرفتن از بیماران را تماشا کند، به حرف‌های یک سخنران درباره بیماری‌های قلبی – عروقی گوش کند، و یک کتاب آناتومی بخواند. همه اینها محرک‌هایی بودند که قبلا باعث از حال رفتن او می‌شدند.
۲- حساسیت زدایی سیستماتیک: از ریلکس کردن ماهیچه ها برای کاهش اضطراب مرتبط با فوبیاهای خاص و اختلال اضطراب اجتماعی استفاده می شود.
وُلپی، اولین کسی که این درمان را معرفی کرد، ابتدا به درمانجویان یاد می‌داد چگونه ماهیچه‌های خود را شل (ریلکس) کنند. در مرحله دوم، از آنها می‌خواست تا در همین حالت ریلکسیشن، محرک‌های ترسناک را تجسم کنند (از کمترین تا ترسناک ترین). این کار آنقدر ادامه می‌یافت که درمانجویان اطلاع می‌دادند که محرک‌های مورد نظر دیگر ترسناک نیستند یا از میزان ترسناکی آنها به شدت کاسته شده است. از این نوع درمان برای معالجه آقای ب استفاده شد، درمانجویی که از ادرار کردن در توالت‌های عمومی، به هنگام حضور دیگران، می‌ترسید. ابتدا به او ریلکس کردن ماهیچه ها آموزش داده شد و بعد، یاد گرفت تا در همان حالت ریلکس، در شرایط زیر ادرار کند: بدون حضور هیچکس در توالت، با حضور تراپیست در توالت، تراپیست در حال شستن دست خود، تراپیست در حالی که پشت سر او منتظر ایستاده است. این شرایط بر اساس دشواری چیده شده بودند. ابتدا شرایط آسان تمرین شدند تا زمانی که اضطراب آقای ب به اندازه کافی کاهش یافت. در عرض هفده هفته، اضطراب او کاملاً از بین رفت. توجه داشته باشید که حساسیت زدایی سیستماتیک شبیه به مواجهه درمانی است اما در آن یک رفتار اضافی (مثلاً، ریلکسیشن) وجود دارد تا به مبارزه با اضطراب کمک کند.
۳- بازسازی شناختی : افکار غیر منطقی تغییر می یابند زیرا این نوع باورها ظاهرا مسوول ایجاد فوبیاها هستند.
برای مثال، افراد مبتلا به فوبیای اجتماعی (اختلال اضطراب اجتماعی) معمولاً به شدت نگران کارها و رفتارهای خودشان در جلوی جمع هستند و می‌ترسند که دیگران آنها را مضطرب، بی دست و پا، یا ضعیف بدانند. خود – انتقادی (عیب گرفتن از خود) مبنای فوبیای آنها می‌شود. استراتژی‌های شناختی می‌توانند در نرمال شدن اضطراب اجتماعی نقش داشته باشند زیرا درمانجو را تشویق می‌کنند تنش هیجانی و فیزیکی خود را نوعی اضطراب نرمال بداند و همچنین، به آنها کمک می‌کنند تا در حضور جمع و در موقعیت‌های اجتماعی، کانون توجه را از خود بردارند و به دیگران معطوف سازند. از بازسازی شناختی برای درمان افراد مبتلا به کلاستروفوبیا نیز استفاده می‌شود. ابتدا از آنها خواسته می‌شود باورهای خاص خود درباره خطر را بشناسند، و بعد از قرار گرفتن در یک اتاق درب بسته، چک کنند و ببینند آیا باورهایشان به واقعیت می‌پیوندند یا نه.
۴- مدلینگ (یادگیری مشاهده ای) : فرد فوبیک به رفتار یک مدل نگاه می کند. این مدل ممکن است شخصا حضور داشته باشد یا رفتار او در یک فیلم نشان داده شود. مدل در حالی نشان داده می‌شود که مشغول تعامل با یک شی ترسناک یا انجام دادن رفتار مناسب در یک موقعیت ترسناک است. یک ورژن خاص از مدلینگ تراپی، مدلینگ تراپی همراه با مشارکت یا پارتیسیپنت مدلینگ است که در طی آن، فرد فوبیک علاوه بر مشاهده فردی دیگر که رفتاری بدون ترس را نشان می‌دهد (رفتارِ فردِ “مدل”)، خودش نیز به تعامل با “مدل” و شی یا موقعیتِ ترسناک می‌پردازد.
منبع : آسیب شناسی روانی بر اساس DSM-5 / گنجی / نشر ساوالان / جلد اول.
ایا ترس از روح و جن و تسخیر توسط ارواح شیطانی هم میتونه فوبی باشه؟ من راجع به فاسموفوبی خوندم. البته در این مورد خاص ترس به واسطه مطالعه زیاد در اینترنت ایجاد شد و دلیل مطالعه از اینترنت هم کاری بود که کردم یعنی مدام گریه میکردم و به روح یه عزیزی که سالها قبل مرحوم شد میگفتم بیا در من تا دنیا رو از دریچه من ببینی و هی از این افکار. بعد به خاطر ترس و یه خواب وحشتناک کم کم بتدریج اینقدر در اینترنت گشتم که داده های موجود در اونها که عمدتا وبسایتهای امریکایی بودن به طرز وحشتناکی بر ترسم افزود. همه ش در مبحث فوبی از خون و …. نام میبرید ایا ممکنه این هم جزو فوبی باشه؟ دیگه در نگاه چشمی میترسم به خودم و دیگران و چشمم حالت دوبینی و خستگی شدید داره