درمان وجودی یا روان‌درمانی اگزیستانسیال، رویکردی پویا یا پویه‌نگر است و بر دلواپسی‌هایی تمرکز می‌کند که در هستی انسان ریشه دارند.
روان درمانی اگزیستانسیال گونه ای روان درمانی پویا یا پویه نگر است. پویا(dynamic)، اصطلاحی است که در حیطه بهداشت روان به صورت روان پویه شناسی(psychodynamic) زیاد استفاده می شود. روان پویه شناسی هر فرد شامل نیروها، انگیزه ها و ترس های ناخودآگاه و خودآگاهی ست که درونش به کنش مشغولند.
دیدگاه اگزیستانسیال بر تعارض اساسی متفاوتی تاکید دارد: نه تعارض با غرایز سرکوب شده و نه تعارض با بالغین مهم درونی شده، بلکه تعارضی حاصل رویارویی فرد با مسلمات هستی(givens of existence). منظور از مسلمات هستی، دلواپسی‌های غایی مُسَلَم است، ویژگی‌های درونی قطعی و مسلمی که بخش گریز ناپذیری از هستی انسان در جهان آفرینش هستند.
کافی است به تفکر عمیق بنشینیم. شروط ساده ای دارد: سکوت، تنهایی، زمان و رهایی از پرت اندیشی های روزانه ای که هر یک از ما دنیای تجربی مان را از آن آکنده ایم. اگر عمیقاً به موقعیت مان، هستی مان، مرزهایمان و امکاناتمان در جهان بیندیشیم، اگر به خاکی قدم بگذاریم که شالودهٔ تمامی زمین هاست و همه چیز بر پایهٔ آن بنا شده، قطعاً با مسلمات هستی روبرو می‌شویم. همان سازه های عمیقی که ازین پس دلواپسی های غایی می نامیم.
این دلواپسی‌ها به چهار مقوله عمده تقسیم می‌شود: مرگ، آزادی، تنهایی، پوچی.
۱- مرگ
واضح ترین و قابل درک ترین دلواپسی غایی است. اکنون وجود داریم، ولی روزی می رسد که دیگر نیستیم. مرگ خواهد آمد و گریزی از آن نیست. حقیقت هولناکی است و ما با وحشت مرگ به آن پاسخ می دهیم. به قول اسپینوزا «همه چیز در تقلای بقا و زنده ماندن است». و تعارض اگزیستانسیال اصلی تنشی است که میان آگاهی از اجتناب ناپذیری مرگ و آرزوی ادامه زندگی وجود دارد.
۲- آزادی
آزادی دلواپسی غایی دیگری است که کمتر قابل درک است. معمولاً آزادی را مفهومی کاملاً مثبت و خالی از ابهام تصور می کنیم. آیا انسان در سراسر تاریخ ثبت شده اش در حسرت آزادی و ستیز برای آن نبوده است؟ با وجود این، وقتی آزادی را از منظر غایی می نگریم، چشم ها با هراس خیره می ماند.
«آزادی» در مفهوم اگزیستانسیالش، فقدان ساختار خارجی ست. به این ترتیب فرد بر خلاف تجربیات روزمره، دیگر به جهانی موزون و ساختاریافته که پردازشی سرشتی دارد وارد نمی شود و حتی آن را ترک می کند. در عوض، فرد به طور کامل مسئول دنیا، الگوی زندگی، انتخابها و اعمال خویش است. «آزادی» از این دید، مفهومی مرعوب کننده دارد: به این معنا که زیرپایمان زمینی نیست جز حفره ای تهی و گودالی ژرف. پس پویایی کلیدی اگزیستانسیال، همان برخورد میان رویارویی مان با بی پایگی همه چیز و آرزویمان برای جای پایی محکم و ساختاریافته است.
۳- تنهایی
یکی دیگر از دلواپسی های غایی تنهایی ست، در این شکل از تنهایی نه انزوای بین فردی و نه انزوای درون فردی، بلکه با انزوایی بنیادین (جدا افتادن هم از مخلوقات و هم از دنیا) مواجهیم. هر چقدر به یکدیگر نزدیک شویم، همیشه فاصله ای هست، شکافی قطعی و غیرقابل عبور؛ هر یک از ما تنها به هستی پا می گذاریم و باید به تنهایی ترکش کنیم. پس تعارض اگزیستانسیال تنشی است میان آگاهی از تنهایی مطلق و آرزوهایمان برای برقراری ارتباط، محافظت شدن و بخشی از یک کل بودن.
۴- پوچی
پوچی و بی معنایی یکی دیگر از نگرانی های مسلم هستی و دلواپسی غایی ست. اگر باید بمیریم، اگر خود باید دنیایمان را بنا کنیم، اگر هر یک در جهانی بی تفاوت به ما مطلقاً تنهاییم، پس زندگی چه معنایی دارد؟ چرا زندگی می کنیم؟ چطور باید زندگی کنیم؟ اگر هدفی مقدر و از پیش تعیین شده وجود ندارد، پس هر یک از ما باید معنای خویش را در زندگی بسازیم. ولی آیا معنایی که خود برای خویشتن می آفرینیم، بنیه ی لازم برای تاب آوردن این زندگی را دارد؟ این تعارض پویای اگزیستانسیال ریشه در معمای مخلوقی در جستجوی معنا دارد که به درون جهانی خالی از معنا افکنده شده است.
ویژگی کلی روان پویه شناسی اگزیستانسیال
رویکر پویای اگزیستانسیال به ساختار اساسی پویه شناسی که طرح کی آن از فروید بود، وفادار است، ولی درون مایه و محتوایش را تغییر داده است.
- فرمول قدیم : سائق —–> اضطراب —–> سازوکار دفاعی
- فرمول جدید: دلواپسی غایی —–> اضطراب —–> سازوکار دفاعی
تفاوت عمده میان این دو رویکرد پویا در این است که زنجیره فروید با سائق آغاز می شود ولی اصل اگزیستانسیال با آگاهی و ترس.
بیشتر الگوهای موجود در نابهنجاری‌های روانی، بر این فرض بنیان نهاده شده که نابهنجاری روانی، حاصل به کارگیری شیوه‌ای ناکارآمد و ناموزون در مقابله با اضطراب است. الگوی اگزیستانسیال و اساس روان‌درمانی وجودی فرض را بر این می‌گذارد که اضطراب برخاسته از رویارویی فرد با دلواپسی‌های غایی هستی است. این دلواپسی‌ها به چهار مقوله عمده تقسیم می‌شود: مرگ، آزادی، تنهایی، پوچی. هرکدام از این عناوین تارهایی از یک ریسمان بهم آویخته‌اند که مدل یکپارچهٔ اگزیستانسیال را بوجود می‌آورند.
منبع : روان‌درمانی اگزیستانسیال / نویسنده: اروین یالوم / مترجم: سپیده حبیب / نشر نی .