مراحل رشد اخلاقی کلبرگ
بالاترین اصل عدالت، مستلزم نافرمانی شهروندان از قوانین ناعادلانه است.
کلبرگ ۳ سطح از رشد اخلاقی را شناسایی کرد که هر کدام دارای ۲ زیر مرحله است. ۱- اخلاق پیش عرفی ۲- اخلاق عرفی ۳- اخلاق پس عرفی
پژوهش لارنس کلبرگ(۱۹۲۷-۱۹۸۷) یکی از برجسته ترین نمونه پژوهش درباره نظریه پیاژه است. کلبرگ بر رشد اخلاقی تاکید می کرد و نظریه ای مرحله ای در مورد تفکر اخلاقی ارائه داد که به خوبی در فراسوی فرمولبندی های اولیه پیاژه در این زمینه، به پیش می رود. وی در طرح نظریه خود علاوه بر ژان پیاژه متاثر از فیلسوفان و روان‌شناسان مشهوری همچون ژان ژاک روسو، جان دیویی و جیمز مارک بالدوین بوده است.
کلبرگ(Lawrence Kohlberg) در نیویورک رشد یافت. او مدتی در یک کشتی باری که آوارگان یهودی را جابه‌جا می‌کرد به کار مشغول بود. پس از وقفه‌ای طولانی در تحصیلات، در سال ۱۹۴۸ وارد دانشگاه شیکاگو شد و به دلیل استعداد فوق‌العاده‌ای که داشت، مقطع لیسانس را در مدت یک سال به اتمام رساند.
کلبرگ به یک بیماری گرمسیری(عفونت انگلی) و دوره های افسردگی دچار بود که موجب شد سالهای آخر عمرش، دردهای شدیدی داشته باشد. سرانجام در ۵۹ سالگی خودش را در لنگرگاه یخ زده بوستون غرق کرد.
مراحل رشد اخلاقی پیاژه
ژان پیاژه مراحل رشد قضاوت اخلاقی کودک را به دو مرحله تقسیم کرده است.
- اخلاق دیگر پیرو یا واقع نگری اخلاقی (moral realism) : ۵ تا ۹ سال
- اخلاق خود پیرو یا نسبی‌گرایی اخلاق (moral relativism) : 9 تا ۱۱ سال
در مرحله نخست، امور جاری برای کودک جنبه مطلق و ثابت دارند و نگاه او به قوانین نگاه به اموری تغییر ناپذیر است که هرگونه انحراف از آنها موجب تنبیه شدید خواهد شد. در این مرحله اهمیت یک عمل بر حسب پیامدهای آن مورد ارزیابی قرار می‌گیرد و کودک قادر نیست کارهای افراد را مطابق نیات اشخاص عمل‌کننده مورد تحلیل و تجزیه قرار دهد.
اما در مرحله دوم، قضاوت‌های اخلاقی کودک مبتنی بر این دیدگاه است که قوانین اجتماعی اموری اختیاری هستند و فرد قادر است آنها را تغییر دهد. در این مرحله، کودکان درمی‌یابند که قوانین از یک منبع «الهی مانند» نشأت نگرفته است. مردم خودشان قوانین را ایجاد کرده و خودشان نیز قادر هستند آن را تغییر دهند. در این مرحله کودک به این نتیجه می‌رسد که تخطی از قانون، همواره نادرست نیست و لزوما تنبیه به دنبال ندارد. در این مرحله نقش عواطف و دیدگاه دیگران در ارزیابی رفتار آنها مورد توجه کودک قرار می‌گیرد.
روش کلبرگ
لارنس کلبرگ به پاسخ بله یا خیر از طرف آزمودنی علاقه مند نبود، بلکه به استدلال مبتنی بر جواب توجه داشت. نکته کلیدی در مطالعات کلبرگ توجه به این امر است که محتوای قضاوت‌های یک کودک مهم نیست، بلکه توجه او عمدتا معطوف به چگونگی قضاوت کودک است. برای درک بهتر مفهوم تنگناهای اخلاقی و چگونگی قرار گرفتن کودک در چنین تعارض، به بیان یکی از داستان‌های کلبرگ می‌پردازیم:
«همسر مردی در حال مرگ است و نیاز به دارویی دارد که مرد استطاعت خرید آن را ندارد. مرد از داروساز تقاضا می‌کند آن دارو را ارزان‌تر به او بفروشد. وقتی داروساز امتناع می‌کند، مرد تصمیم می‌گیرد دارو را بدزدد.»
در تحلیل این داستان از کودک سوال می‌شود که آیا همسر آن زن حق انجام چنین عملی را دارد؟ آیا کار او درست است یا نه؟ چرا؟ آشکار است که این داستان در برگیرنده دو عمل متعارض اخلاقی است. از یک سو مطابق وجدان بشری قابل قبول نیست که همسر آن مرد بمیرد، در حالی که می‌توان او را نجات داد. از سوی دیگر عمل دزدی یک عمل غیر اخلاقی و بر خلاف قانون است. کودک در اینجا باید یکی را انتخاب کند و در این انتخاب آنچه برای کلبرگ اهمیت دارد، علت و استدلال مبتنی بر جواب است. روشی که کلبرگ برای طبقه بندی مراحل خود به کار گرفت، پایایی ارزیاب ها است.
۶ مرحله کلبرگ
سطح اول، اخلاق پیش عرفی یا پیش قراردادی (Pre conventional)
کلبرگ این سطح را تفکر پیش قراردادی نامید، زیرا کودکان هنوز به عنوان اعضای جامعه سخن نمی گویند؛ آنها اخلاق را چیزی بیرون از خودشان، چیزی که آدم های بزرگ می گویند و آنها باید انجام دهند، تلقی می کنند.
مرحله اول، جهت گیری اطاعت و تنبیه:
جهت گزینی بر اساس تنبیه و اطاعت از قوانین به منظور اجتناب از تنبیه است. در این مرحله، کودک به نیت افراد کاری ندارد و فقط بر مبنای نگاه کمّی قضاوت می کند. مثلا اگر از کودک بپرسند فردی برای کمک به برادرش دوید و پایش به ۱۰ گلدان خورد و آنها را شکست و کودکی برای برداشتن شکلات برادرش یک گلدان را شکست، کدام یک کار بدی کرد؟ می گویند اولی، چون ۱۰ تا گلدان شکست.
این مرحله مشابه اولین مرحله تفکر اخلاقی پیاژه است. کودک بر این باور است که افراد صاحب قدرت، مجموعه ثابتی از قوانین را تدوین کرده اند که او باید بدون هیچ گونه سوالی، از آن اطاعت کند. در این مرحله ذهن کودک به این شکل است که تنبیه با کار نادرست همبسته است.
مرحله دوم، فردگرایی و مبادله:
جهت گزینی بر اساس پاداش؛ همنواعی برای دریافت پاداش و مزایاست. کودکان در می یابند که تنها یک دیدگاه درست که به وسیله صاحبان قدرت تدوین شده باشد، وجود ندارد و افراد دارای دیدگاه های متفاوتند. در این مرحله، کودکان نقطه نظرات فردی را در نظر می گیرند و اقدامات را با توجه به چگونگی تأمین نیازهای فردی قضاوت می کنند. در این مرحله هم تنبیه وجود دارد ولی تنبیه صرفا خطری محسوب می شود که فرد می خواهد از آن اجتناب کند.
گاهی این مرحله فاقد حس مسئولیت اخلاقی به نظر می رسد، ولی کودکان از اعمال درست، نوعی برداشت خاص دارند. در آنها اندیشه مبادله منصفانه(Fair exchange) وجود دارد که فلسفه آنها حاکی از نوعی مقابله به مثل است؛ مثلا اگر تو به من چنگ بزنی، من هم به تو چنگ می زنم. نوجوان در معرض خطر بزهکاری در این مرحله قرار دارد.
سطح دوم، اخلاق عرفی یا قراردادی (conventional)
مرحله سوم، ارتباطات میان فردی خوب:
الگوی دختر خوب / پسر خوب، همنواعی نشان می دهد تا مورد تایید دیگران باشد. در این مرحله کودکان وارد سنین ۱۱ و بیشتر شده اند و دیگر اخلاق را یک جریان ساده تلقی نمی کنند. آنها بر این باورند که مردم باید بر اساس انتظارات خانواده و جامعه زندگی کنند و رفتار «خوب» داشته باشند. رفتار خوب به معنای داشتن انگیزه های خوب و احساس های میان فردی نظیر عشق، همدردی، اعتماد و توجه به دیگران است.
مرحله چهارم، حفظ نظم اجتماعی:
کودکان وابستگی به مراجع قدرت، قوانین و قواعد اجتماعی را رعایت می کنند تا از توبیخ مراجع قدرت و احساس گناه در مورد انجام ندادن وظایف در امان باشد. مثلا، دانش آموزی که تقلب دو همکلاسی خود را به معلم می گوید در این مرحله رشد اخلاقی کلبرگ قرار دارد. به این مرحله مسئولیت وجدان اجتماعی هم می گویند.
استدلال این مرحله در روابط دو نفر با اعضای خانواده یا دوستان صمیمی خود، بهترین کاربرد را دارد، زیرا از این طریق فرد می تواند برای آگاهی از احساس دیگران و نیازهایشان تلاش کند و برای کمک به آنها بکوشد. آنها به نحو وسیع تری به جامعه به عنوان یک کل توجه می کنند. اکنون تاکید بر اطاعت از قوانین، احترام به افراد معتبر و انجام وظایف برای حفظ نظم اجتماعی است.
در این مرحله افراد به کرات در مورد حق حیات سخن می گویند، ولی برای آنان این حق به وسیله مراجع گروه اجتماعی یا مذهبی شان مشروعیت یافته است. این مرحله در بین مردم شهرنشین رواج بیشتری دارد.
سطح سوم، اخلاق پس عرفی (past conventiona)
مرحله پنجم قرار داد اجتماعی و حقوق فردی :
افراد از اصول پیروی می کنند تا از احترام همگان برخوردار باشند و از این طریق احترام به نفس خود را حفظ می کنند. در این مرحله مردم از خود سوال می کنند که چه عواملی سازنده یک جامعه خوب است؟ آنها به شیوه ای نظری درباره جامعه خود می اندیشند و از شرایط جامعه خود جدا می شوند و حقوق و ارزش هایی را که یک جامعه باید داشته باشد، مورد توجه قرار می دهند. سپس جوامع موجود را با در نظر گرفتن این معیارها مورد توجه قرار می دهند و به دیدگاهی فراجامعه ای می رسند.
در این مرحله همه افراد در ۲ نکته توافق خواهند داشت:
- نخست اینکه همه مردم خواهان برخی حقوق اولیه نظیر آزادی و زندگی و تحت حمایت قرار گرفتن هستند
- دوم اینکه همه مردم می خواهند برای تغییر قوانین غیر منصفانه و رشد جامعه، برخی شیوه های دموکراتیک به کار رود.
در این مرحله بر خلاف مرحله ۴، افراد در مورد عملکرد جامعه به صورتی مستقل فکر می کنند. در این مرحله افراد پیشنهاد می کنند که ما باید از حق و حقوق افراد محافظت کنیم و بحث هایمان را از طریق فرایند دموکراتیک دنبال کنیم؛ ولی فرایندهای دموکراتیک به تنهایی به نتایجی که احساس می کنیم عدالت است، منجر نمی شود؛ مثلا اکثریت جامعه ممکن است به قانونی رای دهند که مزاحم اقلیت باشد.
مرحله ششم اصول جهانی :
افراد اعمال خود را طبق اصولی که شخصا انتخاب کرده اند هدایت می کنند. در این اصول، عدالت و برابری، ارزش شناخته می شود. افراد از اصول پیروی می کنند تا از سرزنش خویشتن در امان باشند. اصول عدالت، ما را به تصمیم گیری مبتنی بر احترام مساوی برای همه، هدایت می کند. کلبرگ می گفت که ما می توانیم از طریق نگریستن به موقعیت از دریچه چشم یکدیگر، به عدالت دست یابیم.
کلبرگ در زمینه عدالت، پیرو کانت و رالز بود. افراد در این مرحله بر این باورند که عدالت مستلزم آن است که نظرهای همه احزاب و گروه ها را مهم تلقی کنیم و برای شان و منزلت همه مردم به عنوان افراد جامعه احترام قائل شویم. اصول عدالت، جنبه ای جهانی دارد و شامل همه افراد می شود. بنابراین ما به قانونی رای نخواهیم داد که به نفع برخی و به ضرر برخی دیگر باشد.
یکی از موضوعاتی که مرحله ۵ (قرار داد اجتماعی) را از مرحله ۶ (اصول جهانی) متمایز می کند، نافرمانی شهروندان است. در این مرحله تعهد و پایبندی به عدالت، نافرمانی شهروندان را به نحو قوی تر و وسیع تری توجیه می کند. مارتین لوترکینگ بر این باور بود که قوانین تا زمانی معتبر هستند که عادلانه باشند؛ و تعهد به عدالت، این التزام را با خود به همراه دارد که از قوانین غیر عادلانه اجتناب کنیم.
رسیدن به مرحله ۶ مستلزم دستیابی به تدوین اصول اخلاقی انتزاعی است که در کمتر از ۱۰% افراد دیده می شود، به همین دلیل کلبرگ این مرحله را از دستورالعمل خود حذف کرد و آن را مرحله نظری نامید.
![لارنس کلبرگ]()
موضوعات نظری
رشد چگونه اتفاق می افتد
کلبرگ معتقد بود که مراحل او، محصول بلوغ و رسش نیستند. یعنی ساختارها و توالی مراحل، الزاما بر اساس یک طرح ژنتیکی ظاهر نمی شوند. کلبرگ اعتقاد داشت که مراحل او، محصول اجتماعی شدن هم نیست. مراحل در واقع از تفکر خود ما درباره مسائل اخلاقی سرچشمه می گیرند. تجربه های اجتماعی، رشد را گسترش می دهند، ولی این کار از طریق تحریک فرایندهای ذهنی ما انجام می گیرد. هنگامی که با دیگران به بحث و گفتمان می پردازیم، دیدگاه های ما مورد سوال و چون و چرا قرار می گیرد و به همین دلیل ما را بر می انگیزد تا با جهت گیری های جدید و پیچیده تر کنار بیاییم.
کلبرگ همچنین گاهی اوقات در مورد وقوع تغییر از طریق فرصت های نقش پذیری، یعنی فرصت های دیدن و ملاحظه دیگران، صحبت کرده است. هنگامی که کودکان با دیگران تعامل می کنند، می فهمند که نظر افراد با هم تفاوت دارد، ضمن آنکه چگونگی هماهنگ کردن این دیدگاه ها را در فعالیت های توام با همکاری یاد می گیرد.
مفهوم مرحله
پیاژه معتقد بود که مراحل راستین رشد ذهنی، دارای چندین معیار است. (۱) از لحاظ کیفی، روش های فکری متفاوتی هستند (۲) کلیت های ساختار یافته ای هستند (۳) در تسلسلی غیر قابل تغییر پیش می آیند، (۴) آن ها را می توان به شکل وحدت سلسله مراتبی مشخص کرد، و (۵) تسلسل آنها به صورتی عمومی، در همه فرهنگ ها دیده می شود.
کلبرگ سعی کرد نشان دهد که مراحل او، چگونه همه این معیارها را در بر می گیرد.
۱- تفاوت های کیفی: واضح به نظر می رسد که مراحل کلبرگ از نظر کیفی با یکدیگر تفاوت دارند.
۲-کلیت های ساختار یافته: مراحل تنها پاسخ هایی مجزا نیستند بلکه الگوهایی کلی از تفکر هستند که به طور یکسان، خود را در خلال انواع متفاوتی از موضوعات نشان می دهند.
۳-تسلسل غیر قابل تغییر: افراد نمی توانند مراحل را یک در میان سپری کنند یا به شکلی مختلط، از آنها عبور کنند. همه کودکان، الزاما به بالاترین مرحله نمی رسند؛ زیرا ممکن است آنها تحریک هوشی لازم را بدست نیاورند. ولی کودکان تا هنگامی که در مراحل به پیش می روند، این مراحل را به صورت منظم پشت سر می گذارند.
۴- وحدت سلسله مراتبی: هنگامی که کلبرگ ادعا کرد که مراحل او وحدت سلسله مراتبی دارد، منظورش این بود که مردم بینش های بدست آمده در مراحل اولیه تر را از دست نمی دهند، بلکه آنها را در چهارچوب های جدید و وسیع تری وحدت می بخشند و یکپارچه می کنند.
۵-تسلسل عمومی: کلبرگ نظیر همه نظریه پردازان مرحله ای، بر این باور است که تسلسل او جنبه عمومی دارد و در همه فرهنگ ها یکسان است.
تفکر اخلاقی و رفتار اخلاقی
نظریه کلبرگ در زمینه تفکر اخلاقی است نه رفتار اخلاقی، مردم ممکن است در زمینه اخلاقیات دیدگاه های متعادل و آرمانی داشته باشند، ولی الزاما رفتارشان منطبق با این نظریات نباشد
تفکر اخلاقی و سایر اشکال شناخت
او ابتدا این مراحل را از نظر ساختارهای شناختی زیربنای آنها، مورد تجزیه و تحلیل قرار داد و سپس به جستجوی موارد مشابه در افکار منطقی و اجتماعی محض پرداخت. او برای این مقصود، مراحل خویش را از نظر قابلیت های نقش پذیری ضمنی در توجه به دیدگاه دیگران، مورد تجزیه و تحلیل قرار داد.
کاربردهای ضمنی در تعلیم و تربیت
کلبرگ مایل بود که پیشرفت افراد را تا بالاترین مرحله تفکر اخلاقی مشاهده کند. بهترین جامعه دارای افرادی خواهد بود که نه تنها نیاز به نظم اجتماعی را درک می کنند ( مرحله ۴) بلکه می توانند دیدگاه های مربوط به اصول جهانی نظیر عدالت و آزادی ( مرحله ۶) را نیز پذیرا باشند. او بر این باور بود که اگر قرار باشد کودکان تفکر خود را سازماندهی مجدد کنند، باید بیشتر فعال باشند.
اگرچه کلبرگ به مدل تعارض-شناختی تغییر پایبند بود، ولی همچنین راهبرد دیگری به نام رویکرد اجتماع عادل را گسترش داد. در این روش، تاکید بر افراد نیست، بلکه بر گروه است. رویکرد اجتماع عادل برخی از پیروان کلبرگ را دچار مشکل کرد. اگر چه دانش آموزان تشویق می شدند تا در موارد متعددی در تصمیم گیری های دموکراتیک شرکت کنند، ولی در عمل بزرگسالان به نحو فعالی دیدگاه خود را مطرح می کردند. رویکرد اجتماع عادل بر جهت گیری های اخلاقی در گروه ها تاکید دارد.
ارزشیابی
کلبرگ یکی از پیروان پیاژه بود که یک تسلسل تفصیلی جدید را درباره مراحل تفکر اخلاقی پیشنهاد کرد. پیاژه اصولا دو مرحله را در تفکر اخلاقی تشخیص داد که دومین مرحله در اوایل نوجوانی پدید می آید. کلبرگ مراحل دیگری را که در دوره نوجوانی و بزرگسالی گسترش می یابد مطرح ساخت، او پیشنهاد کرد که برخی از مردم حتی به مرحله فرا قراردادی تفکر اخلاقی می رسند که در آن، دیگر جامعه خود را آنطور که هست نمی پذیرند. بلکه به صورتی عمیق و مستقل، در مورد یک جامعه خوب و ایده آل فکر می کنند.
انتقادات به نظریه کلبرگ
- نظریه کلبرگ در مورد استدلال اخلاقی است، اما تفاوت زیادی بین دانستن اینکه چه کاری باید انجام دهیم و آنچه که در واقعیت انجام می دهیم، وجود دارد. بنابراین استدلال اخلاقی ممکن است منجر به رفتار اخلاقی نشود.
- منتقدان خاطر نشان کرده اند که نظریه رشد اخلاقی کلبرگ در تصمیم گیری های اخلاقی تاکید زیادی بر مفهوم عدالت دارد. عواملی مانند دلسوزی، مراقبت و سایر احساسات بین فردی می توانند نقش مهمی در استدلال اخلاقی داشته باشند.
- فرهنگ های فردگرایانه بر حقوق شخصی تأکید دارند، در حالی که فرهنگ های جمع گرایانه بر اهمیت جامعه تأکید دارند. فرهنگ های شرقی و جمع گرایانه ممکن است دیدگاه های اخلاقی متفاوتی داشته باشند که نظریه کلبرگ آنها را نادیده می گیرد.
- کارول گیلیگان، اظهار داشت که نظریه کلبرگ سوگیری جنسیتی دارد، زیرا همه افراد در نمونه وی مرد بودند. کلبرگ ادعا می‌کند که استدلال اخلاقی مردان اغلب بیش از زنان است. دختران اغلب در مرحله ۳ در سیستم کلبرگ قرار می‌گیرند (گرایش به سوی پسر خوب-دختر خوب)، در حالی که پسران بیشتر در مرحله ۴ (گرایش به سوی قانون و نظم) یافت می‌شوند. به نظر گیلیگان اخلاق مردانه مبتنی بر اصول انتزاعی قانون و عدالت است، در حالی که اخلاق در زنان بر اساس اصول شفقت و مراقبت است.
منابع :
- نظریه های رشد. ویلیام کرین. ترجمه خویی نژاد و رجایی. نشر رشد
- رشد اخلاقی: نظریه‌ها و کاربردها. الیزابت سی وزولا. ترجمه مهناز علی‌اکبری دهکردی
باسلام و احترام
مطالب مناسب و مفید هستن.
لطفا درباره ی نظریه ی هایت مطلب عنوان کنید
ممنونم از مطالب مفید