نظریه سیستم های بوم شناختی

یوری برونفن برنر(Urie Bronfenbrenner)، بانی رویکردی به رشد انسان است که بسیار اهمیت دارد، زیرا توجیه بسیار متفاوت و کاملی را در مورد تاثیرات بافتی(موقعیتی) بر رشد ارائه می دهد. نظریه سیستم های بوم شناختی فرد را به صورت سیستم پیچیده ای از روابط در نظر می گیرد که چندین سطح از محیط اطراف بر او تاثیر می گذارند.

از آنجا که آمادگی های زیستی کودک و نیروهای محیطی با هم پیوند می خورند، برونفن برنر نظریه ی خود را به الگوی زیست بوم شناختی تغییر نام داد. قبل از نظریه ی برونز اغلب پژوهشگران رشد را کاملا محدود می دانستند به صورتی که به رویدادها و شرایطی که بلافاصله فرد را احاطه می کنند، محدود می شد.

برنر با مجسم کردن محیط به صورت یک رشته ساختارهای آشیانه ای که خانه، مدرسه، محله و محیط های کار را شامل می شود، این دیدگاه را گسترش داد. در این نظریه بر اصل دوسویه یا روابط دوجهتی بین والد و فرزندان تاکید زیادی می شود.

برونفن برنر محیط را به صورت ساختارهای مختلفی در نظر می گیرد که هر کدام از این ساختارها(لایه ها) به گونه ای قدرتمند بر رشد فرد تاثیر می گذارند. این سطوح عبارت اند از:

۱-ریز سیستم (میکروسیستم):

عمیق ترین سطح محیط است که فعالیت ها و الگوهای تعامل در نزدیک ترین محیط فرد را شامل می شود. رابطه ها در این سطح، دو جهتی (Bidirectional) هستند. یعنی والدین بر رفتار کودکان تاثیر می گذارند و برعکس.

برای مثال یک کودک مهربان احتمالا واکنش های خوشایند و صبورانه والدین را بر می انگیزد، در حالی که یک کودک فعال و بی قرار به احتمال زیاد با قید و بند و تنبیه والدین مواجه خواهد شد. شیوه ی فرزند پروری که هر یک از آن دو کودک تجربه می کنند و منجر به تقویت یا تضعیف رشد آن ها می گردد، به سیستم های محیطی بستگی دارد که روابط والد-کودک را تحت تاثیر قرار می دهد.

۲-میان سیستم (مزوسیستم):

ارتباط میان ریز سیستم ها را شامل می شود. مثلا پیشرفت تحصیلی فرد علاوه بر این که به فعالیت های کلاسی مربوط می شود به روابط والدین در خانه و میزان تلاش او برای یادگیری موارد درسی نیز مربوط می شود. در میان بزرگسالان، این که یک نفر در مقام همسر و والد چقدر در منزل خوب عمل می کند، به تجربه های او در محیط کار و بالعکس مربوط می شود. مزوسیستم شامل زندگی در خانواده هسته ای(خانواده نزدیک) و مهدکودک یا منطقه بازی محله می شود.

۳-برون سیستم (اگزوسیستم):

موقعیت های اجتماعی که به طور مستقیم فرد در حال رشد را شامل نمی شود، اما بر تجربه های او تاثیر می گذارند. این موقعیت ها می توانند سازمان های رسمی مثل هیات مدیره در محیط کار فرد یا خدمات بهزیستی در جامعه باشند. مثلا برنامه کاری انعطاف پذیر، مرخصی استحقاقی پدر و مادر، مرخصی استعلاجی برای والدینی که فرزندانشان بیمارند، راه هایی هستند که محیط های شغلی می توانند به والدین کمک کنند تا فرزندان خود را پرورش دهند و به طور غیر مستقیم رشد والد و کودک را تقویت کنند.

حمایت های برون سیستم می توانند غیر رسمی نیز باشند. مثلا شبکه های اجتماعی دوستان و اعضای خانواده گسترده که راهنمایی، رفاقت و حتی کمک مالی تامین می کنند. خانواده هایی که به خاطر پیوند های شخصی یا اجتماعی اندک، از لحاظ اجتماعی منزوی هستند یا بیکار شده اند، تعارض زناشویی بیشتری داشته و با کودک بد رفتاری می کنند.

۴-کلان سیستم (ماکروسیستم):

بیرونی ترین سطح محیط است که ارزش ها، قوانین، سنت ها و امکانات یک فرهنگ خاص را شامل می شود. مثل حمایت ها و امتیازاتی که کشورها برای مراقبت از کودکان قائل می شوند و یا مستمری سعادتمندانه ای که دولت برای بازنشستگان تامین می کند و همین مستمری از سلامت سالخوردگان حمایت می کند.

سیستم پویا و همیشه متغیر :

طبق نظریه برونفن برنر، محیط نیرویی راکد نیست که افراد را به طور یکسان تحت تاثیر قرار دهد، بلکه همیشه پویا و متغیر است. زمانی که افراد نقش ها و موقعیت هایی را به زندگی خود اضافه یا رها می کنند، وسعت ریز سیستم های آن ها تغییر می کند. این تغییرات در موقعیت ها، به قول برنر، تغییرات بوم شناختی نام دارند که در سراسر زندگی صورت می گیرند و اغلب نقطه ی عطف مهمی در رشد هستند. آغاز مدرسه، وارد شدن به نیروی کار، ازدواج کردن، پدر و مادر شدن، طلاق گرفتن، نقل مکان کردن و بازنشستگی نمونه هایی از تغییرات بوم شناختی هستند.

برنر، بعد زمانی الگوی خود را سیستم زمانی(کرونوسیستم، chronosystem) می نامد. تغییرات رویدادهای زندگی می تواند از بیرون تحمیل شود یا این که از درون فرد ناشی گردد، چرا که افراد، بسیاری از موقعیت های زندگیشان را خود می آفرینند، انتخاب می کنند و تغییر می دهند. (مثل تغییر در محل زندگی و یا مهاجرت). انجام این کارها به سن، ویژگی های جسمانی، عقلانی و شخصیت آن ها و هم چنین فرصت هایی که محیط برای آن ها فراهم آورده است بستگی دارد.

بنابراین در نظریه ی سیستم های بوم شناختی، رشد نه توسط شرایط محیطی و نه توسط گرایش های درونی فرد هدایت می شوند، بلکه افراد هم تولید کننده محیط و هم محصول آن هستند و روی هم تاثیر می گذارند.

منبع : روانشناسی رشد / لورا برک . جلد اول / ترجمه یحیی سیدمحمدی / فصل ۱

* درود بر شما که با حمایت خود و دعوت دیگران به مطالعه مقالات سایت، به من انگیزه می دهید. لطفا در کامنت ها و مباحثات شرکت کنید و پرسشگر باشید. جهت مشاوره آنلاین یا حضوری با شماره ۰۹۳۵۵۷۵۸۳۵۸ در تلگرام هماهنگ نمایید. *