سیستم دفاعی بدن

سرتاسر بدن ما توسط شبکه امنیتی قدرتمندی تحت حفاظت قرار دارد که سیستم ایمنی خطاب می شود. هنگامی که این سیستم به‌درستی عمل کند، به از بین بردن میکروب‌ها یا ارگانیسم‌های عامل بیماری و عفونت کمک می‌کند. در واقع سیستم ایمنی ضعیف، بدن را در برابر میکروب‌ها (باکتری‌ و انگل و ویروس) که روزانه با آنها در تماس هستید، بی‌دفاع می‌گذارد.

سیستم دفاعی بدن پس از شناسایی باکتری‌ها، ‌ویروس‌ها، قارچ‌ها و انگل‌های نهفته در بدن، گلبول‌های سفید خون را که حکم سربازان بدن را دارند به محل تجمع این عوامل بیماری‌زا اعزام می‌کند تا مهاجمان و بافت‌های آسیب‌دیده را تخریب کنند.

برای درک بهتر قدرت سیستم ایمنی، بهتر است وقتی یک موجود زنده از پای در می آید، آن را تحت نظر بگیرید و از هم پاشیدنش را تماشا کنید. وقتی یک موجود زنده می میرد، سیستم ایمنی اش همزمان با هر سیستم پویای دیگر در بدن، متوقف می شود. در عرض چند ساعت، بدن مورد تهاجم میلیون ها باکتری، ویروس و انگل قرار می گیرد.

هیچ یک از این موجودات کوچک و مزاحم زمانی که زنده هستید قادر به ورود به بدن شما نیستند اما به محض اینکه سیستم ایمنی متوقف شود، درب اصلی به رویشان باز می شود. زمانی که می میریم، تنها چند هفته زمان لازم است تا تمام گوشت و پوست بدنمان خوراک میکروب ها شود.

 اغلب مواقع فعالیت سیستم دفاعی بدن را حس نمی کنیم و نمی فهمیم که این سربازها در بدن ما هر ثانیه به مبارزه مشغول اند، اما به محض اینکه مریض می شویم یا عفونتی می گیریم، ضعف سیستم ایمنی خودش را نشان می دهد.

روزانه و حتی همین حالا شما در حال تنفس انواع و اقسام باکتری ها و ویروس های معلق در هوا هستید و سیستم ایمنی بدون اخطار به شما، آن ها را از بین می برد. اما وقتی که این میکروب ها بتوانند از سد دفاعی گذر کنند، سبب ایجاد سرما خوردگی، آنفلوآنزا و یا ویروس هایی مثل کرونا می شوند.

کاهش گلبول‌های سفید

بدن انسان اگر با کاهش گلبول‌های سفید مواجه شود، علائم زیر را از خود نشان می‌دهد:

• خارش بدن
• سردرد
• تب
• لرز بدن و تعریق

افزایش تعداد گلبول‌های سفید بیشتر از حد طبیعی، معمولا با علائم خاصی همراه نیست. البته زمانی که گلبول‌های سفید در خون فردی بیش از حد نرمال افزایش می‌یابد، قطعا به دلیل شرایط خطرناکی مانند بیماری است که بدن با آن مواجه شده است.

انواع سیستم دفاعی بدن

بدن با دو روش دفاع غیر اختصاصی و دفاع اختصاصی عوامل بیماری‌زا و بیگانه را از بین می‌برد و مانع بروز بیماری می‌شود. دفاع غیر اختصاصی در برابر اغلب میکروب‌ها یکسان عمل می‌کند و نمی‌تواند میکروب‌های مختلف را از یکدیگر تشخیص دهد.

اجزای دفاع غیر اختصاصی

1. پوست: لایه‌های شاخی سطح پوست، مانع از نفوذ میکروب‌ها به داخل بدن می‌شوند. علاوه بر این، چربی پوست و عرق، سطح پوست را اسیدی و از رشد میکروب‌ها جلوگیری می‌کنند.
2. لایه‌های مخاطی: لایه های مخاطی با ترشح مایع مخاط، باعث به دام انداختن میکروب ها و باکتری ها می شود. مجاری تنفسی از بینی تا نایژک ها، سطح لوله گوارشی از دهان تا مخرج و سطح مجاری ادرار از مثانه تا مجرای خروج ادرار و سطح داخلی مجاری تناسلی دارای بافت پوششی است که به آن لایه مخاطی می گویند. لوله گوارش با ترشح اسید معده موجب تخریب میکروب‌ها و از راه دفع مدفوع، سبب دفع میکروب‌ها می‌شود. در مجاری تنفسی مایع مخاطی و میکروب‌های بدام افتاده، به کمک مژک‌های سلولی این مجراها به حلق رانده شده و و به شکل خلط به‌طور ارادی می‌توان از بدن خارج کرده یا با بلعیدن آن به معده بازگشته شود و توسط اسید معده باعث تخریب میکروب می‌گردد.
3. پاسخ التهابی: این پاسخ در زخم‌ها نمود بیشتری دارد. سلولهای آسیب‌دیده، هیستامین ترشح می‌کنند که موجب افزایش قطر رگ‌ها و افزایش حجم خون عبوری در محل آسیب می‌شود. گلبول‌های سفید خون با فرایندهایی متوجه حمله شده و خود را به سلول آسیب دیده می رسانند.
4. پاسخ دمایی: در برخی عفونت‌ها، افزایش دمای بدن (تب) به‌وجود می‌آید که نشانهٔ مبارزهٔ بدن با بیماری است. در دمای بالاتر از حد طبیعی که توسط تب به‌وجود می‌آید، رشد برخی از میکروب‌ها متوقف می‌شود.
5. گلبول‌های سفید: مهم‌ترین بخش دفاع غیر اختصاصی هستند. گروهی از گلبول‌های سفید، با بیگانه‌ خواری میکروب‌ها را بلعیده، تجزیه و متلاشی می‌کنند.

دفاع اختصاصی

در صورتی که عوامل بیماری‌زا از سد دفاع غیر اختصاصی عبور کنند، با دفاع اختصاصی روبه‌رو خواهند شد. در این مکانیسم، نوعی از گلبول‌های سفید به نام لنفوسیت‌ها نقش دارند که از سلول‌های بنیادین مغز استخوان حاصل می‌شوند. لنفوسیت‌ها به‌طور اختصاصی عمل می‌کنند، یعنی یک نوع خاصی از عوامل بیگانه را شناسایی و از بین می‌برند.

اجزای خون

به طور کلی خون از گلبول‌های قرمز، گلبول‌های سفید، پلاکت‌ها و پلاسما تشکیل شده است. گلبول‌های سفید خون در انسان فقط حدود ۱ درصد از کل سلول‌های خون را تشکیل می‌دهد، اما تأثیر آنها بسیار زیاد است. این سلول‌ها از بدن در برابر بیماری و عفونت‌های ناشی از حمله پاتوژن‌ها محافظت می‌کنند.

تعریف گلبول سفید

گلبول سفید یک سلول هسته دار است و توانایی حرکت دارد. این سلول‌ها بدن را در برابر عوامل بیماری‌زا و بیگانه و سلول‌های سرطانی حفظ می‌کنند. همچنین سلول‌های مرده و آسیب دیده بدن، توسط این سلول‌ها حذف می‌شوند. این سلول ها می توانند هم در خون و هم در بافت ها به صورت فعال نقش خود را ایفا کنند.

گلبول‌های سفید از طریق جریان خون برای مبارزه با ویروس‌ها، باکتری‌ها و سایر مهاجمان خارجی به سراسر بدن می‌روند. هنگامی که بدن دچار عفونت می‌شود و ناحیه خاصی مورد حمله قرار می‌گیرد، گلبول‌های سفید از رگ‌های خونی خارج شده تا با مبارزه و نابودی عوامل عفونت از بدن محافظت کنند.

گلبول‌های سفید در مغز استخوان ساخته شده و در خون و بافت‌های لنفاوی بدن ذخیره می‌شوند. از آن جا که برخی از گلبول‌های سفید ۱ تا ۳ روز عمر کوتاه دارند، مغز استخوان به طور مداوم در حال تولید گلبول‌های سفید است.

گلبول‌های سفید هسته دارند و می‌توانند مولکول‌های اسید ریبونوکلئیک (RNA) را تکثیر کنند، همچنین با داشتن ریبوزوم‌ها قادر به تولید پروتئین هستند.

شمارش گلبول‌های سفید

یک انسان بالغ سالم بین ۵۰۰۰ تا ۱۰۰۰۰ گلبول سفید در هر میلی‌متر مکعب خون دارد. نوساناتی در تعداد سلول‌های سفید به صورت روزانه رخ می‌دهند. مقادیر پایین‌تر گلبول سفید در حالت استراحت وجود دارد اما زمانی که فرد در حالت ورزش و فعالیتی فیزیکی است میزان گلبول‌های سفید در خون افزایش می‌یابد.

تعداد گلبول‌های سفید خون در هر زمان نشان دهنده شرایط سلامت بدن در آن زمان است. بنابراین بررسی تعداد این سلول‌ها یکی از مهم‌ترین شاخص‌های تشخیص سلامتی و بیماری بدن است. برای شمارش تمام سلول‌های خونی، آزمایشی تحت عنوان «Complete Blood Count» یا «CBC» انجام می‌گیرد.

وجود میزان بالا‌تر یا پایین‌تر از حد نرمال و طبیعی گلبول‌های سفید حاکی از شرایط بحرانی در بدن فرد است. این آزمایش ممکن است از وجود یک بیماری و عفونت نهفته در بدن مانند اختلالات خود ایمنی، نقص ایمنی و ناهنجاری‌های خونی  فرد را آگاه کند.

تعداد گلبول‌های سفید در نوزاد بسیار زیاد است که به تدریج با افزایش سن این تعداد کاهش می‌یابد.

•  گلبول‌های سفید در نوزادان: ۹۰۰۰ – ۳۰٫۰۰۰ (در هر میلی‌متر مکعب خون)
• گلبول‌های سفید در کودکان زیر دو سال: ۶۲۰۰ – ۱۷٫۰۰۰ 
• گلبول‌های سفید در بزرگسالان: ۵۰۰۰ – ۱۰٫۰۰۰ 

انواع گلبول های سفید

بر طبق ظاهر و تصویر گلبول‌های سفید در زیر میکروسکوپ نوری، این سلول‌ها به سه گروه اصلی تقسیم می‌شوند:

1. گرانولوسیت‌ها (Granulocytes)
2. مونوسیت‌ها (Monocytes)
3. لنفوسیت‌ها (Lymphocytes)

گرانولوسیت:

گرانولوسیت‌ها بیشترین تعداد از جمعیت گلبول‌های سفید خون را تشکیل می‌دهند. این نوع از گلبول سفید در مبارزه با عوامل بیگانه بزرگ مانند انگل‌ها و کرم‌ها نقش به سزایی دارد و همچنین در پاسخ‌های آلرژیک و سایر اشکال التهاب نیز مسئولیت‌هایی را بر عهده دارند. آنها یک هسته چند قسمتی با سیتوپلاسمی دانه دار دارند. همه انواع گرانولوسیت ها در دفاع غیر اختصاصی بدن نقش دارند.

انواع گرانولوسیت ها:

1. نوتروفیل ها : بزرگترین گروه گرانولوسیت‌ها که ۵۰ تا ۷۵ درصد گلبول‌های سفید را به خود اختصاص داده‌اند. نوتروفیل‌ها اولین گروهی از گلبول‌های سفید هستند که در محل عفونت حاضر می‌شوند و در این محل میکرو ارگانیسم‌های خارجی را به روشی تحت عنوان فاگوسیتوز(Phagocytosis) به درون خود کشیده و از بین می‌برند. نوتروفیل‌ها به طور اختصاصی باکتری‌ها و قارچ‌ها را مورد حمله قرار می‌دهند و نابود می‌کنند.
2. ایئوزینوفیل ها : به طور اختصاصی به سلول‌های سرطانی و انگل‌ها حمله کرده و آن‌ها را از بین می‌برند(محتویات خود را روی آن ها می ریزند). ایئوزینوفیل‌ها در واکنش‌های آلرژیک و تعدیل پاسخ‌های التهابی موثر هستند.
3. بازوفیل ها : بازوفیل‌ها سلو‌ل‌های کوچکی هستند که به عنوان زنگ خطر در عفونت‌های خونی شناخته می‌شوند. در حساسیت ها، هیستامین ترشح می کنند.

مونوسیت ها:

مونوسیت ها نوعی گلبول سفید هستند که از سلول های بنیادی میلوئیدی مغز استخوان منشاء می گیرند. این سلول ها یک هسته لوبیایی شکل و سیتوپلاسمی بی دانه دارند .آنها گروه کوچکی از گلبول‌های سفید هستند که در حدود ۴ تا ۸ درصد از جمعیت کلی سلول‌های سفید خون را به خود اختصاص داده‌اند. آنها در دفاع غیر اختصاصی بدن نقش داشته دارند.

مونوسیت‌ها معمولا در جریان خون قرار دارند و در زمان عفونت و ورود پاتوژن‌ها به بدن، این سلول‌ها از رگ‌ها خارج شده و به محل حمله پاتوژن‌ها می‌روند و در آن‌ جا به ماکروفاژها تغییر شکل می دهند. این سلول‌ها بیگانه خوارهایی هستند که پاتوژن‌ها را احاطه کرده، در خود می‌بلعند و هضم می‌کنند. ماکروفاژها همچنین، سلول‌های مرده و ضایعات سلولی را از محل عفونت پاکسازی می‌کنند. این سلول‌ها آنزیم‌های لیزوزیمی دارند که کار تجزیه و هضم عوامل بیگانه را به عهده دارند.

نوتروفیل‌ها و ماکروفاژها سلول‌های فاگوسیتی یا بیگانه خوران اصلی بدن هستند، اما ماکروفاژها از لحاظ اندازه از نوتروفیل‌ها بسیار بزرگتر و طویل‌تر هستند. برخی از ماکروفاژها به عنوان سلول‌های حاوی آنتی ژن‌، اهمیت ویژ‌ه‌ای دارند. این نوع از ماکروفاژها در واقع، سلول‌هایی هستند که با عمل فاگوسیتوز، میکروب‌ها را می‌شکنند و بخش‌هایی از این ارگانیسم‌ها را در اختیار لنفوسیت‌های T قرار می‌دهند و از این طریق واکنش ایمنی اختصاصی یا اکتسابی را فعال می‌کنند.

لنفوسیت ها:

لنفوسیت ها نوعی گلبول سفید هستند که از سلول های بنیادی لنفوئیدی مغز استخوام منشاء می گیرند. این سلول ها هسته ای گرد و سیتوپلاسمی بی دانه دارند. لنفوسیت‌ها پس از به وجود آمدن نابالغ هستند و برای کسب ویژگی‌های لازم برای شناسایی و مبارزه با میکروب‌ها، باید تکامل یابند. بر اساس محل کسب تکامل، لنفوسیت‌ها را به دو دستهٔ لنفوسیت‌های B و لنفوسیت‌های T تقسیم می‌کنند. لنفوسیت‌های B در مغز استخوان و لنفوسیت‌های T در تیموس تخصص می یابند.

لنفوسیت‌های بالغ توانایی شناسایی سلول‌های خودی از بیگانه، و مقابله با عوامل بیگانه را به دست می‌آورند و وارد جریان خون می‌شوند. هر لنفوسیت، با داشتن نوع خاصی گیرنده، آنتی‌ژن خاصی را شناسایی کرده و از بین می‌برد. به همین علت می‌گوییم که لنفوسیت‌ها به‌طور اختصاصی عمل می‌کنند. برخی از لنفوسیت‌ها بین لنف و خون در گردش‌اند، و برخی دیگر در گره‌های لنفی، طحال، لوزه‌ها و آپاندیس جمع می‌شوند.

لنفوسیت‌ها، مسئول شناسایی اختصاصی عوامل بیگانه در بدن هستند و بقایای میکروب ها را از سلول‌های مورد حمله خارج می‌کنند. در انسان بالغ و سالم در حدود ۲۵ تا ۳۵ درصد از گلبول‌های سفید را لنفوسیت‌ها تشکیل می‌دهند.

لنفوسیت‌های B آنتی‌بادی‌ها را می‌سازند. آنتی‌بادی‌ها، پروتئین‌هایی هستند که به عواملی بر روی میکرو ارگانیسم‌های بیگانه که به بافت‌های بدن حمله کرده‌اند، متصل می‌شوند و به عنوان واسطه‌ای برای حذف و نابود کردن آن‌ها به شمار می‌آیند.

لنفوسیت‌های T به طور معمول سلول‌های سرطانی و سلول‌های آلوده به ویروس را در بدن پاکسازی می‌کنند و از بین می‌برند. گاهی سلول‌های T به صورت سلول‌های T کمکی وارد عمل می‌شوند و برای تولید آنتی‌بادی‌ها به لنفوسیت‌های B کمک می‌کنند.

لنفوسیت‌های T شامل گروهی از لنفوسیت‌ها به نام لنفوسیت‌های کشنده یا کشنده‌های طبیعی(Natural Killer Cells) نیز هستند. این سلول‌ها همان طور که از اسمشان پیدا است، سلول‌های آلوده، پاتوژن‌ها و عوامل بیگانه را از بین می‌برند.

نام گلبول سفید	درصد طبیعی در خون	عوامل احتمالی افزایش از حد طبیعی
نوتروفیل‌ها	۵۰ – ۷۵	عفونت‌های باکتریایی و استرس
لنفوسیت‌ها	۲۵ – ۳۵	عفونت مونونوکلئوسیس، سرفه مزمن، عفونت‌های ویروسی
ایئوزینوفیل‌‌ها	۱ – ۴	واکنش‌های آلرژیک، بیماری‌های خود ایمنی و عفونت‌های انگلی و کرمی
مونوسیت‌ها	۴ – ۸	بیماری مالاریا، بیماری سل و عفونت‌های قارچی
بازوفیل‌ها	۰٫۵ – ۱	سرطان، آبله مرغان و کم کاری تیروئید

* درود بر شما که با حمایت خود و دعوت دیگران به مطالعه این مطلب و دیگر مطالبم، به من انگیزه می دهید. لطفا در کامنت ها و مباحثات شرکت کنید و پرسشگر باشید. جهت مشاوره تلفنی یا حضوری با شماره ۰۹۳۵۵۷۵۸۳۵۸ در تلگرام یا ایمو هماهنگ نمایید. همچنین می توانید با شماره ۰۹۱۲۰۷۲۸۷۱۲ تماس بگیرید. *