اختلال اضطراب بیماری

اختلال اضطراب بیماری، شامل افرادی می شود که به بیمار شدن یا ابتلای به نوعی بیماری اشتغال خاطر دارند. به عنوان مثال یک سردرد ساده را نشانه‌ی تومور مغزی می‌دانند. تصور می‌کنند که بیمارند و علائم هنوز بروز پیدا نکرده‌اند، حتی ممکن است در مورد یک بیماری مطلبی بخوانند و تصور کنند که احتمالا به آن بیماری مبتلا هستند.

اختلال اضطراب بیماری همچنین در مورد کسانی که بیماری جسمی دارند اما اضطراب آنها خارج از تناسب با تشخیصشان است و کسانی که تصور می‌کنند بد‌ترین فرجام ممکن را خواهند داشت به کار می‌رود. این نوع اضطراب در حال حاضر در کشورمان و دیگر کشورها به دلیل شیوع بیماری کووید ۱۹ گسترش یافته است. مثلا فردی سوزش گلو دارد و یا تب می کند، فکر می کند کورونا ویروس گرفته است و دچار اضطراب شدیدی می شود.

کرونا ویروس تبدیل به شبح وحشتناک این روز‌های مردم شده است و قطعا افراد مبتلا به اختلال اضطراب بیماری روزهای سختی را می‌گذرانند.

بر اساس DMS-5 اکثر افراد دچار خود بیمار انگاری(Hypochondria) اینک مبتلا به اختلال علائم جسمی طبقه‌بندی می‌شوند. این اختلال نوعی از اختلالات علائم جسمانی(سوماتیک سیمپتوم) محسوب می‌شود.

همه گیر شناسی

حدود ۱۵ درصد افراد مراجعه کننده به بیمارستان های عمومی در مورد بیمار شدن و در نتیجه ناتوان شدن، اشتغال خاطر دارند. تا به حال شواهدی وجود ندارد که این تشخیص در نژادهای مختلف یا بر حسب جنسیت، موقعیت اجتماعی، سطح تحصیلات و وضعیت تأهل شایع تر باشد.

تشخیص

ملاک های تشخیصی عمده DMS-5 برای اختلال اضطراب بیماری این است که بیمار اعتقادی کاذب دارد که دچار بیماری وخیمی شده یا در آینده دچار آن خواهد شد، در حالی که علایم یا نشانه های جسمانی چندانی ندارد. این باور اشتباه باید حداقل ۶ ماه طول بکشد و یافته پاتولوژیک خاصی در بررسی‌های نورولوژی و طبی به دست نیامده باشد.

این اعتقاد غلط به شدت و ثبات هذیان نیست(در آن صورت تشخیص اختلال هذیانی بهتر است) و محدود به ناراحتی در مورد ظاهر شخص نیست(که تشخیص اختلال بد ریخت انگاری بهتر است). اضطراب در مورد بیماری باید ناتوان کننده باشد و سبب ناراحتی هیجانی یا تخریب توانایی فرد برای عملکرد در حوزه های مهم زندگی شود.

برخی افراد دچار این اختلال ممکن است به ملاقات پزشکان بروند(نوع مراقبت جو) و برخی دیگر ممکن است این کار را نکنند(نوع مراقبت گریز). اما اکثر بیماران مراجعات مکرر به پزشکان و سایر ارائه دهندگان مراقبت‌های بهداشتی دارند.

سبب شناسی

طبق مدل یادگیری اجتماعی، در این اختلال ترس از بیماری نوعی تقاضای ایفای نقش بیمار تلقی می‌شود. علایم این اختلال در واقع درخواستی است برای پذیرش این نقش بیمار از جانب کسی که خود را با مسائل ظاهرا لاینحل و غلبه ناپذیر مواجه می بیند. نقش بیمار راه گریزی برای بیمار است که به او امکان می‌دهد از تعهدات و تکالیف معمول خود معاف شود.

طبق دیدگاه روانکاوی، مکانیزم دفاعی بازگشت (regression) در این اختلال، دیده می شود. فرد با خود بیمار انگاری تلاش می‌کند تا همانند کودکی از زیر بار مسئولیت‌ها فرار کند. نگاه خانواده و جامعه به یک فرد بیمار با دلسوزی و مراقبت همراه است. میل به مراقبت و دوست داشتن عاملی است که می‌تواند زمینه‌ساز بروز این حالت اضطرابی شود.

طبق دیدگاه روان پویشی، تمایلات پرخاشگرانه و خصمانه نسبت به دیگران به شکایات جسمانی خفیف و جزئی یا ترس از بیماری جسمی تبدیل می شود. خشم بیمار مبتلا به اختلال اضطراب بیماری، ریشه در سر خوردگی ها، طردها و فقدان های گذشته دارد. همچنین ترس از بیماری نیز به عنوان دفاعی در مقابل احساس گناه، احساس شرارت ذاتی، ابراز عزت نفس پایین و نشانه ای از توجه مفرط به خود تلقی می‌شود. بیماری مورد هراس ممکن است به عنوان مجازاتی برای خطاهای تخیلی یا واقعی گذشته تلقی شود.

ماهیت روابط فرد با افراد مهم در گذشته ممکن است اهمیت داشته باشد. مثلا والدی که در اثر بیماری خاصی فوت کرده ممکن است محرکی برای ترس از بروز همان بیماری در فرزندان وی شود. نوع ترس نیز ممکن است نمادی از تعارض های ناخودآگاهی باشد که در نوع بیماری که فرد از آن می ترسد یا دستگاه عضوی مربوطه( مانند قلب،کلیه) بازتاب می یابند.

اصلی ترین علل به وجود آمدن اضطراب بیماری

۱. داشتن والدین به شدت محافظه کار

مادری که مرتبا کودک را به دلیل کشف زخم، بیماری و… وارسی می‌کرده و دائما نگران سلامتی کودک بوده، باعث می‌شود تا این حساسیت بیش از حد به کودک منتقل شود و او این رفتار را یاد بگیرد.

۲. تجربه ناگوار

ممکن است در گذشته برای خود فرد یا نزدیکانش مشکل جدی در زمینه سلامتی به وجود آمده باشد و در نتیجه باعث شده باشد تا فرد نگران این باشد که مبادا به بیماری مبتلا شود و پس از آن دچار اضطراب بیماری شود.

۳. نفع ثانویه

نقش مریض داشتن باعث می‌شود تا فرد از مراقبت، دلسوزی و همدلی دیگران بهره مند شود. همچنین بیمار بودن باعث می‌شود تا فرد از کارهای روزمره خود دست بکشد و به بهانه بیمار بودن آن‌ها را انجام ندهد. این مساله می‌تواند برای فرد بسیار خوشایند باشد.

۴. تفکرات سوگیرانه

افرادی که تفکر “فاجعه انگاری” دارند، نشانه‌های ساده جسمانی را نشانه یک بیماری خطرناک تلقی می کنند و معتقدند حتما یک بیماری جدی دارند. این اشتباه در فرایند تفکر ممکن است سبب ابتلا به اضطراب بیماری شود. گاهی برخی از این عوامل می‌تواند مشکلات بسیار زیادی را برای فرد به وجود آورد و حتی به گونه‌ای تبدیل به وسواس فکری شود.

ملاک های تشخیصی DMS-5 برای اختلال اضطراب بیماری

• A-مشغولیت ذهنی درباره مبتلا شدن به یک بیماری جدی و خطرناک.
• B-علایم جسمی وجود ندارند یا در صورت وجود، فقط شدت خفیفی دارند. اگر یک بیماری طبی وجود دارد یا احتمال خطر بالایی برای ابتلا به یک بیماری طبی وجود دارد(مثل وجود سابقه خانوادگی) مشغولیت ذهنی به وضوح افراطی یا نامتناسب با آن است.
• C-سطوح بالای اضطراب در مورد سلامتی وجود دارد و فرد به سهولت درباره وضعیت سلامتی خود نگران می شود.
• D-فرد به اقدامات افراطی در مورد سلامتی خود می پردازد (مثل وارسی مکرر بدن خود برای یافتن علائم بیماری) یا رفتارهای اجتنابی نامناسب دارد(مثل خودداری از ویزیت توسط پزشک یا رفتن به بیمارستان).
• E-مشغولیت ذهنی در مورد بیماری باید حداقل ۶ ماه وجود داشته باشد، اما نوع بیماری عامل ترس بیمار در طول این مدت ممکن است تغییر کند.
• F-مشغولیت ذهنی مربوط به بیماری را نتوان با اختلال روانشناختی دیگری مثل اختلال علایم جسمی، اختلال پانیک، اختلال اضطراب فراگیر، اختلال بد ریخت انگاری بدن، اختلال وسواسی-جبری یا اختلال هذیانی نوع جسمی بهتر توضیح داد.

انواع فرعی:

• نوع مراقبت جو: مراقبت پزشکی شامل ملاقات با پزشک یا انجام آزمایش ها و اقدامات پزشکی مکررا مورد استفاده قرار می گیرد.
• نوع مراقبت گریز: مراقبت پزشکی ندرتا مورد استفاده قرار می گیرد.

ویژگی های بالینی

بیماران دچار اختلال اضطراب بیماری، معتقدند که مبتلا به یک بیماری جدی هستند که هنوز تشخیص داده نشده است و نمی توان آنها را به قبول خلاف این موضوع قانع کرد. آنها ممکن است این عقیده را حفظ کنند که مبتلا به بیماری بخصوصی هستند یا با گذشت زمان معتقد شوند که به بیماری دیگری مبتلا شده اند. اعتقاد آنها به وجود بیماری علی رغم نتایج منفی آزمایشات، سیر خوش خیم بیماری فرضی در طول زمان و اطمینان بخشی مناسب از سوی پزشکان همچنان ادامه می یابد. اشتغال ذهنی آنها با بیماری در تعامل آنها با خانواده دوستان و همکاران خدشه وارد می کند.

این افراد اغلب معتاد به جستجوهای اینترنتی در مورد بیماری فرضی هستند و از اطلاعاتی که پیدا می کنند(درست یا نادرستی)، بدترین استنتاج ها را به عمل می آورند.

تشخیص افتراقی

اختلال اضطراب بیماری باید از سایر بیماری های طبی افتراق داده شود. اغلب این بیماران به عنوان شکایت کنندگان مزمن نادیده گرفته می شوند و معاینات طبی دقیق در موردشان انجام نمی شود.

بر اساس DMS-5 وجه افتراق اختلال اضطراب بیماری از اختلال علائم جسمی این است که، اختلال علائم جسمانی زمانی تشخیص داده می شود که علایم جسمانی وجود داشته باشد در حالی که در اختلال اضطراب بیماری، علائم جسمی چندانی وجود ندارد و فرد عمدتا دل مشغول این است که بیماری خاصی دارد.

در اختلال اضطراب بیماری تاکید بر ترس از ابتلا به بیماری است در حالیکه در اختلال علائم جسمی تاکید بر روی نگرانی از علایم متعدد است. بیماران مبتلا به اختلال اضطراب بیماری نسبت به اختلال علائم جسمی معمولا از علائم کمتری شکایت دارند. اختلال علائم جسمی معمولا قبل از ۳۰ سالگی شروع می شود، در حالی که اختلال اضطراب بیماری سن شروعش مشخص نیست.

• اگر نشانه ها کم و اضطراب زیاد باشد: اضطراب بیماری
• اگر نشانه ها زیاد اما اضطراب کم باشد: اختلال سوماتیک سیمپتوم

اختلال تبدیلی به صورت حاد شروع می شود، عموما گذرا است و معمولا شامل یک علامت است نه یک بیماری خاص. اختلال درد همچون خود بیمار انگاری مزمن است ولی علائم آن محدود به شکایات درد است. ترس از بیماری ممکن است در بیماران دچار اختلالات اضطرابی و افسردگی نیز دیده شود.

اگر بیمار ملاک های تشخیصی اختلال اضطراب بیماری و یک اختلال روانشناختی عمده نظیر اختلال افسردگی اساسی یا اختلال اضطراب فراگیر را دارا باشد باید هر دو تشخیص را دریافت کند. بیماران مبتلا به اختلال وحشت زدگی(پانیک) در ابتدا ممکن است از ابتلا به یک بیماری(مانند ناراحتی قلبی) شکایت داشته باشند ولی پرسش دقیق از سابقه طبی آن ها معمولا علائم کلاسیک حمله وحشت زدگی را آشکار می سازد.

باورهای هذیانی در اسکیزوفرنیا و سایر اختلالات روان پریشانه دیده می‌شود ولی وجه افتراق آنها از اختلال اضطراب بیماری دو مورد است: ۱- شدت هذیان ۲- علائم دیگر سمپتوم های روان پریشانه. به علاوه هذیان های جسمی افراد مبتلا به اسکیزوفرنیا اغلب عجیب و غریب و خارج از محیط فرهنگی بیمار است.

وجه افتراق اختلال اضطراب بیماری از اختلال وسواسی جبری، واحد بودن باورهای آنها و فقدان رفتارهای اجباری است. اما ترس بیماران اغلب کیفیت وسواس گونه دارد.

سیر و پیش آگهی

می توان با توجه به سیر اختلالات علائم جسمی استنتاج هایی به عمل آورد چون سیر اختلالات دوره ای است. دوره ها چند ماه تا چند سال طول میکشد و در فواصل آنها دوره های آرامش با طول مدت مشابه دیده می شود. پیش آگهی خوب با سطح اقتصادی اجتماعی بالا، اضطراب یا افسردگی پاسخده به درمان، شروع ناگهانی علائم، فقدان اختلال شخصیت و فقدان بیماری طبی غیر روان پزشکی مرتبط، همراه است.

درمان

همچون اختلال علائم جسمی، بیماران دچار اختلال اضطراب بیماری معمولا در قبال درمان روان پزشکی مقاومت می کنند هر چند برخی از آنها درمان روان پزشکی را به شرطی می پذیرند که در بخش غیر روان پزشکی و با تمرکز بر کاهش استرس و آموزش مدارا با بیماری مزمن به عمل آید.

در مورد اینگونه بیماران روان درمانی گروهی مفید است در صورتی که گروه همگن و شامل بیمارانی باشد که از یک اختلال واحد رنج می برند. سایر انواع روان درمانی مانند روان درمانی بینش مدار انفرادی، رفتار درمانی، شناخت درمانی و هیپنوتیزم هم ممکن است مفید واقع شوند.

یکی از مؤثرترین درمان ها برای افراد مبتلا به اضطراب بیماری، درمان شناختی است. این افراد دارای تفکر معیوب در مورد بیمار شدن هستند. درمان شناختی رفتاری سعی می‌کند تا نگرش این افراد را نسبت به بیماری عوض کند و تفکرات آن‌ها را کارآمد کند. این رویکرد درمانی در تلاش است تا باورهای نادرستی که به طور غیر منطقی درباره بروز بیماری‌ها در فرد وجود دارد، شناسایی و برطرف کند و باورهای درست را جایگزین نماید.

دارو درمانی در تخفیف اضطراب ناشی از ترس بیمار در مورد بیماری مفید است، بخصوص اگر بیماری مورد هراس تهدید کننده حیات است. مهارکننده‌های بازجذب سروتونین یا SSRI می‌تواند به درمان این اختلال روان‌شناختی کمک کند. دارو درمانی فقط تخفیف دهنده علایم است و نمی تواند تسکین پایداری ایجاد کند. تسکین پایدار فقط میتواند بر اثر برنامه روان درمانی موثری حاصل شود که برای بیمار قابل پذیرش باشد.

منابع: 

1. راهنمای تشخیصی و آماری اختلالات روانشناختی، DSM-5
2. خلاصه روان پزشکی کاپلان و سادوک بر اساس DSM-5

* درود بر شما که با حمایت خود و دعوت دیگران به مطالعه این مطلب و دیگر مطالبم، به من انگیزه می دهید. لطفا در کامنت ها و مباحثات شرکت کنید و پرسشگر باشید. جهت مشاوره تلفنی یا حضوری با شماره ۰۹۳۵۵۷۵۸۳۵۸ در تلگرام یا ایمو هماهنگ نمایید. همچنین می توانید با شماره ۰۹۱۲۰۷۲۸۷۱۲ تماس بگیرید. *