اختلال روان تنی
استرس و فشارهای روانی عامل اصلی ابتلا به بیماری های روان تنی است
اختلال روان‌تنی یا اختلال سایکوسوماتیک به صورت اختلال جسمی که تحت تأثیر ذهن قرار دارد یا در شدیدترین حالت، توسط ذهن ایجاد می‌شود، تعریف می شود.
اختلال روان تنی(اختلال های روانی- فیزیولوژیکی)، بیماری های جسمانی هستند که نشانه های واقعی را شامل می شوند، در عین حال عوامل روانی در شروع و تشدید آنها مؤثرند. بیماری های روان تنی یا اختلالات سایکوسوماتیک، بیماری‌هایی هستند که به علل فیزیکی و عوامل خارجی محدود نمی‌گردد، بلکه استرس، اضطراب، به هم ریختگی ذهنی، افسردگی و حتی خستگی شدید در به وجود آمدن این بیماری‌ها نقش مهم و مؤثری را ایفا می‌کنند.
اختلالات روحی روانی مانند استرس ها و ضربه های روحی به طور تدریجی روی فرد تأثیر می گذارند و اثر تجمعی آنها سبب بروز بیماری های سایکوسوماتیک می شوند. منظور این نیست که فقط علل روانی در به وجود آوردن این اختلالات دخالت دارند بلکه عوامل دیگر هم دخالت داشته، منتهی عوامل روانی به صورت عوامل تسریع کننده یا کاتالیزور عمل می کنند. به عنوان مثال در آسم حق تقدم با آلرژی است و در دیابت حق تقدم با عامل ارثی است و در تبخال یک عامل ویروسی، اما در این بیماری ها عوامل روانی، کاتالیزور هستند؛ با تشبیه روشن تر، همان نقشی را که ویتامین ها در بدن ایفا می کنند، علل روانی در ایجاد بیماری های روان تنی دارند.
بیماری های روان تنی(اختلالات سایکوسوماتیک) در دسته اختلالات اضطرابی قرار می‌گیرند، اما علائم اضطراب به صورت بیماری‌ها و دردهای جسمی بروز پیدا می‌کند. رویکرد‌های متفاوتی در مورد علل بروز مشکلات روان تنی وجود دارد. ولی می‌توان گفت که علت اصلی تمامی این بیماری‌های روان تنی، استرس و فشارهای روانی می‌باشد.
از جمله بیماری های روان تنی:
زخم معده و اثنی عشر، میگرن، سردردهای تنشی، تهوع و استفراغ، کولیت مزمن(ورم مزمن روده بزرگ)، سندرم روده تحریک‌پذیر، آسم، جوش و آکنه، واکنش های آلرژی، کهیر، کاهش قند خون، افزایش ترشح غدد داخلی، دیابت نوع ۲، چاقی، فشار خون و افزایش ضربان قلب، دردهای ستون فقرات و کمردردهای روان تنی، بی خوابی‌ها و مشکلات دستگاه تناسلی و ادراری مانند قاعدگی دردناک و یا فقدان قاعدگی و قطع شدن آن.
گروه سنی در معرض آسیب بیماری های روان تنی معمولا در سنین ۲۰ تا ۴۵ سال می‌باشند.
فرضیات موجود در رابطه با بیماری های روان تنی:
۱- فرضیه استرس: طرفداران این فرضیه عامل بروز این بیماری روان تنی را استرس می دانند. یک استرس ناگهانی و قوی یا چند استرس پشت سر هم به صورت تکرار شونده می تواند بیماری را بارز کند. استرس وضعیتی است که می تواند باعث اختلال در عملکرد روانشناختی و فیزیولوژی بدن شود. فردی که سیستم اضطرابش در اثر عوامل استرس زا فعال می شود، به نوعی پاسخ جنگ یا گریز نیز در بدنش رخ می دهد که این مسئله می تواند باعث بروز علائم اضطراب مثل افزایش فشار خون، ضربان قلب، تنگی نفس و یا عواملی مرتبط با سیستم سمپاتیک فرد شود.
۲- نظریه اختصاصی بودن: معتقدان به این نظریه می گویند استرس تنها عامل به وجود آورنده نیست، بلکه باید روان پویایی خاصی در شخص وجود داشته باشد و آن روان پویایی خاص با آزار و اذیت که برای فرد به طور دائم ایجاد می کند، بیماری سایکوسوماتیک را در فرد ایجاد خواهد کرد.
۳- فرضیه آسیب پذیری عضوی: طرفداران این نظریه معتقدند آسیب پذیری عضوی از قبل باید در فرد وجود داشته باشد که تحت تأثیر عوامل مخرب، تشدید شده و باعث بیماری روان تنی شود.
۴- نظریه التقاطی: که شامل مجموعه سه نظریه فوق است. یعنی هم استرس، هم روان پویایی و هم آسیب پذیری عضوی خاص، هر سه می تواند در ایجاد و بروز بیماری سایکوسوماتیک دخیل باشند.
راه های کنترل:
برای درمان چنین بیماری ها باید ابتدا مشکلات روانی بیمار برطرف شود. بسیاری از مطالعات انجام شده وجود رابطه نسبتا قوی بین فشارهای زندگی و مشکلات روانی را نشان می دهند که بر حسب مفاهیم آماری همبستگی آن ۳ درصد است. بنابراین افرادی که دچار بیماری های روان تنی می شوند، فشارهای روانی مهم تر و معنادارتری را نسبت به افراد سالم و بهنجار تجربه کرده اند.
عوامل کنترل کننده به ۲ دسته تقسیم می شوند:
۱ـ واکنش صحیح فرد در مقابله با استرس ها: مثل روبه رو شدن با مشکلات و برخورد منطقی با آن، احساس مسئولیت در مورد تصمیماتی که می گیرد، روش های کاهش استرس را بیاموزد، برای استراحت و فعالیت های خوشایند وقت بگذارد.
۲ـ تغییر عوامل بیرونی و یا محیط زندگی: بهبود وضعیت اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و نیز ارتقای کیفی روابط حاکم بر افراد یک جامعه با همدیگر و تناسب هماهنگی مابین مردم و سنت های حاکم بر جامعه می تواند در توسعه سلامت زندگی و روانی افراد اثربخش باشد.
تفاوت اختلالات جسمانی شکل(علائم بدنی) با اختلالات روان تنی
در اختلال‌های جسمانی شکل(somatic symptoms)، مبنای جسمانی و عصب شناختی وجود ندارد اما در بیماری های روان تنی (Psychosomatics)، ضایعه جسمانی و عصب شناختی وجود دارد.
برخی از انواع بیماری های روان تنی
۱. اختلالات گوارشی
زخم‌های گوارشی اغلب به خاطر فرسایش غشاء مخاطی که در قسمت بالای روده قرار دارد، اتفاق می‌افتد. در افرادی که اسید معده بیش از حد ترشح می‌شود و یا دفاع مخاطی ضعیفی وجود دارد، احتمال ابتلا به زخم‌های گوارشی بیشتر است. این اتفاق می‌تواند ارثی باشد؛ همچنین افرادی که دچار ضعف در روده هستند، هنگام مواجهه با شرایط استرس‌زا دچار زخم‌ها و اختلالات گوارشی می‌شوند. تحقیقات بسیاری نشان می‌دهد بروز خشم و اضطراب در افراد، ترشح اسید معده را افزایش می‌دهد و در نتیجه منجر به ایجاد زخم‌های گوارشی می‌شود. بسیاری از افرادی که در مشاغل پر اضطراب مشغول به کار هستند، به زخ معده و معده درد دچار می‌شوند.
۲. اختلالات قلبی-عروقی
اغلب بیماری‌های قلبی-عرقی بر اثر تجمع چربی در شریان‌های کرنری اتفاق می‌افتند. گاه گرفتگی رگ‌ها مانع از خون‌رسانی به قلب و در نتیجه منجر به حمله قلبی و مرگ می‌شود. علاوه بر عوامل جسمانی نظیر پیری، سیگار کشیدن، عوامل ارثی، کلسترول و فشار خون بالا، مجموعه‌ای از عوامل روانی که با تیپ شخصیتی A شناخته می‌شود، در بروز بیماری‌های قلبی عروقی نقش دارند. افرادی که دائما نگران هستند، رقابت طلب و جاه‌طلب هستند و خصومت و پرخاشگری زیادی دارند، اغلب مشکلات و دردهای قلبی عروقی را به میزان زیادی تجربه می‌کنند.
۳. اختلالات تنفسی، به ویژه آسم
از جمله بیماری‌های تنفسی، آسم است که در آن مجاری تنفسی به صورت منتشر مسدود و یا تنگ می‌شود. تنگی نفس، سرفه، خس خس کردن از جمله علائم این بیماری است. زمان‌هایی که افراد دچار هیجانات روانی پیچیده و شدید می‌شوند، اغلب به نفس نفس می‌افتند. البته آسم تنها به علل روانی محدود نمی‌شود؛ در واقع عوامل روانی و استرس‌ها تشدید کننده علل جسمانی این بیماری هستند.
۴. فشار خون
فشار خون بر اثر عوامل قلبی کلیوی و غددی اتفاق می‌افتد؛ اما در بسیاری موارد مشاهده شده این بیماری علت جسمانی خاصی ندارد. افرادی که به بیماری فشار خون مبتلا می‌شوند، اغلب در مورد مسائل و مشکلات انعطاف ناپذیرند؛ بسیار کمال‌گرا هستند و به دلیل عدم تطابق توانایی‌ها و خواسته‌هایشان اضطراب و تنش روانی زیادی را تجربه می‌کنند. البته نمی‌توان نقش وراثت را در ابتلا به این بیماری نادیده گرفت اما استرس به میزان زیادی بر تشدید علائم تأثیرگذار است.
۵. دردهای ستون فقرات، به ویژه دردهای کمر
علت بروز دردهای ستون فقرات و کمر می‌تواند دیسک، ساییدگی مهره ها، تومورهای نخاع و ستون فقرات باشد؛ این دردها علت عضوی دارند اما نوع دیگری از دردهای مربوط به ستون فقرات که اغلب در مهره‌های اولیه پشت و گردن بروز پیدا می‌کند، منشأ روانی دارند. اغلب افرادی که نمی‌توانند خود را با محیط منطبق کنند و یا توانایی سازگاری هیجانی ندارند، به دردهای گردن و کمر مبتلا می‌شوند. این افراد ممکن است در دراز مدت نشانه‌های خلق پایین را تجربه کنند.
۶. مشکلات تیروئید
در برخی افراد استرس‌های طولانی مدت و یکنواخت منجر به بروز پرکاری تیروئید می‌شود. همچنین افرادی که مدام نسبت به مسائل و عقاید دیگران حالت تدافعی داشته و یا نمی‌توانند تعامل و ارتباط مناسبی با محیط پیرامونی خود برقرار کنند، ممکن است مشکلات تیروئیدی را تجربه کنند.
۷. اختلالات تغذیه‌ای و خوردن
مهم‌ترین اختلالات تغذیه‌ای که هر دو علت روانی دارند، پرخوری عصبی و بی‌اشتهایی روانی هستند. بی‌اشتهایی روانی از خود کم‌بینی و احساس اضافه وزن غیر واقعی نشأت می‌گیرد. این افراد گمان می‌کنند بسیار چاق هستند و به صورت مداوم از خوردن امتناع می‌کنند؛ اغلب وزن آنها به نصف وزن طبیعی می رسد.
در پرخوری عصبی، فرد تمایل به مصرف بیش از اندازه غذا دارد و مدام در حال خوردن است اما از ترس اضافه وزن با استفاده از روش‌هایی همچون انگشت کردن در حلق، مصرف ملین و مسهل و ورزش‌های بسیار سنگین سعی در دفع مواد غذایی می‌کند. بین پرخوری عصبی و افسردگی ارتباط بسیار نزدیکی وجود دارد. این بیماری‌ها مشکلات فراوانی را برای فرد به وجود می‌آورند و درمان آنها جز از روش‌های روان درمانی و مداخلات تخصصی امکان پذیر نیست.
منابع:
- آسیب شناسی روانی، جیمز باچر و همکاران، ترجمه یحیی سید محمدی.
- مبانی اجتماعی بیماری های روانی، ریموند کوکرین، ترجمه بهمن نجاریان
- روزنهان و سلیگمن؛ آسیب‌شناسی روانی، ترجمه یحیی سیدمحمدی
- خلاصه روانپزشکی کاپلان و سادوک