آلودگی هوا که این روزها در بیشتر شهرهای کشور دیده می شود نه تنها سلامت جسم را تهدید می کند بلکه در ایجاد افسردگی، پرخاشگری، خواب آلودگی، بیش فعالی کودکان و دیگر اختلالات روانی نیز موثر است. هنگام آلودگی هوا، افراد زودرنج تر، پرخاشگرتر، عصبانی تر و کم تحمل تر می شوند. یعنی با اینکه در گذشته هم این مشکلات را داشته اند، اما حالا خیلی زودتر به استرس ها، واکنش و حساسیت نشان می دهند. انگار همه عادت کرده ایم آسمان تهران را بدون ابر و پرنده و غبارآلود ببینیم؛ در حالی که متخصصان بارها درباره عوارض آلودگی هوا و تاثیر آن روی سلامت قلب و عروق، سیستم تنفسی، پوست و… هشدار داده اند، اما بد نیست بدانید تنفس هوای آلوده، سلامت روان مان را هم به خطر می اندازد.
یکی از مهم ترین مشکلات کلانشهرها، حجم بالای خودروهاست که آلاینده های خطرناکی مثل سرب تولید می کنند. باید بدانید سرب علاوه بر آثار زیانباری که بر سلامت جسمی افراد دارد و احتمال ابتلا به سرطان و سقط جنین را افزایش می دهد، سلامت روانی افراد را هم تهدید می کند؛ به عنوان مثال بر عملکرد سیستم عصبی تاثیر منفی می گذارد و باعث بروز سردردهای شدید (به ویژه در بیماران مبتلا به میگرن) و کم شدن قدرت حافظه می شود. همچنین هر چه عوارض مسمومیت ناشی از سرب بیشتر شود اختلالات ذهنی افزایش می یابد که به مرور باعث فراموشی های دائم، لرزش بدن و علائمی شبیه جنون خواهد شد.
پژوهش ها نشان داده اند که التهاب ناشی از تنفس هوای آلوده موجب بد کارکردی دستکاه عصبی مرکزی، به خصوص هیپوکامپ می شود. پژوهشگران همچنین بر روی دندریت موش ها مطالعات بسیاری انجام دادند و متوجه شدند موش هایی که هوای آلوده تنفس کرده بودند ، دندریت های کوتاه تری نسبت به موش های در معرض هوای سالم داشتند.
آلودگی هوا چه تأثیری بر مغز و مواد شیمیایی آن میگذارد؟
تاکنون پژوهشهای بسیاری در ارتباط با اثر آلایندههای موجود در هوا بر سلامت انسان انجام شده است. با این حال، پرسشهای بیجواب بیشماری کماکان باقی است و دانستههای موجود را باید با در نظر داشتن محدودیتهای روششناختی به کار گرفت. بنابراین باید در ارائه اطلاعات جانب احتیاط را رعایت کرد و از تعمیم غیر علمی آنها پرهیز نمود.
اثر آلودگی هوا بیشتر بر سیستمهای قلبی-عروقی و ریوی مطالعه شده و اثر آن بر مغز کمتر مورد توجه پژوهشگران بوده است. البته تا همینجا میدانیم که آلایندههای هوا از طرق مختلف قادرند به سیستم عصبی مرکزی راه یابند یا به گونهای عامل اثر بر آن شوند. یک راه ورود، از طریق سیستم تنفسی است. آلایندهها پس از ورود به ریهها قادرند از مانعی طبیعی که به اصطلاح «سد خونی-مغزی» نام دارد بگذرند و به مغز برسند. این سد که وظیفهای ذاتی در جهت ممانعت از ورود مواد آسیبزا به مغز دارد، در مواجهه مستمر با مواد آلاینده هوا دچار ضعف کارکرد میشود و ورود آنها به مغز با مقاومت کمتری مواجه خواهد شد.
آلایندههای هوا به شکل غیرمستقیم نیز با ایجاد التهاب در سیستم تنفسی، سلولهای این سیستم را وادار به آزادسازی موادی به نام «سایتوکاین» میکنند و این مواد پس از عبور از سد خونی مغزی، به مغز وارد میشوند. سایتوکاینها نوعی پروتئین هستند که به عنوان عامل انتقال پیام میان سلولهای عصبی عمل میکنند و با توجه به انواع بسیار زیاد و گیرندههای متنوعی که دارند طیف گستردهای از اثرات، از رشد گرفته تا مرگ سلولی، را باعث میشوند.
از سویی، آلایندههای هوا میتوانند از مسیر بینی به اهدافی چون پیاز بویایی مغز دست یابند. هر یک از مسیرهای یاد شده در نهایت آلایندهها یا اثر آنها (مانند سایتوکاینها) را به سلولهای بافت سفید مغز میرساند. آلایندهها این سلولها را نیز وادار به تولید و ترشح مواد التهابی و سایتوکاینها میکنند. مواد اخیر نیز منجر به واکنشهایی در سلولهای عصبی مغز میشوند؛ مانند التهاب سلولها، افزایش تولید رادیکالهای آزاد و تجمع پروتئینها که همگی فرآیندهایی مضر هستند. این فرآیندها در آخر به مرگ سلولهای مغزی میانجامند.
تغییر شخصیت
آلودگی هوا در دراز مدت می تواند شخصیت افراد را هم تغییر دهد؛ مثلا اگر فردی برونگراست، به یک فرد درونگرا تبدیل شود و دیگر مثل سابق اجتماعی و سرزنده نباشد؛ در حالی که به گفته پژوهشگران، در هوای آلوده به علت کاهش اکسیژن و اختلال در عملکرد مغز، فرد به مرور زمان نه تنها مهارت های اجتماعی خود را از دست می دهد، بلکه مدام دچار فراموشی خواهد شد و همین موضوع می تواند زمینه ساز بروز آلزایمر در سنین سالمندی و حتی میانسالی باشد.
آلودگی هوا و پرخاشگری
آلودگی هوا با کاهش انرژی و ایجاد خواب آلودگی همراه است و زمینه بروز پرخاشگری را فراهم می کند. براساس نتایج پژوهش های انجام شده روی حیوانات در فضای آزمایشی و در شرایطی که اکسیژن رسانی کاهش پیدا کرده بود، متخصصان دریافتند با کاهش انتقال اکسیژن به مغز، رفتارهای پرخطری از حیوانات سر زد.
این وضع در خصوص انسان ها نیز صادق است، به طوری که هر چقدر میزان اکسیژن رسانی به مغز کاهش پیدا کند، برخی نقاط حساس مغز تحریک می شود، در نتیجه اختلالاتی مانند پرخاشگری و البته افسردگی، اختلال در تمرکز و کند شدن عملکرد ذهنی را در پی دارد.
افسردگی بیشتر افسرده ها
آلودگی هوا تاثیر روانی مضاعفی بر بیماران افسرده دارد، قدرت تصمیم گیری آنها را ضعیف می کند و فرد بی انرژی، بی حوصله و خسته است. همه این عوامل باعث می شوند بیماری افسردگی شدیدتر شود. در عین حال در افراد مضطرب و به اصطلاح استرسی، آلودگی هوا اوضاع را وخیم تر می کند، به طوری که فرد علاوه بر تحمل استرس بیشتر دچار بعضی علائم جسمی مانند تپش قلب و تنگی نفس خواهد شد که منشا عصبی دارد.
شناسایی افراد در معرض خطر
بر اساس مطالعات علمی، تاثیر آلودگی هوا روی بیمارانی که سابقه اختلال های روانپزشکی دارند بیشتر است، چون امکان تشدید علائم و بیماری افزایش می یابد. نباید فراموش کنید بروز تحریک پذیری و احساس خستگی دائم ناشی از تنفس هوای آلوده برای کودکان بسیار خطرناک تر است.
آلودگی هوا و کودکان
کودکان و دانش آموزان هم مانند بزرگسالان متاثر از چنین شرایطی هستند. درصد عناصر هوا تغییر کرده و میزان اکسیژن هوا کاهش یافته است. همین امر سبب می شود تا حدی توجه و تمرکز دانش آموزان کم شود. علاوه بر این ممکن است آنها زودرنج، کم تحمل و بی حوصله شوند، پرخاشگری کنند و بیش از پیش، احساس خستگی کنند.
تاثیر آلودگی هوا بر سلامت روان
در یک مطالعه در کره جنوبی، آلودگی هوا به عنوان یک عامل خطر، منجر به بروز اختلال افسردگی، در افراد مبتلا به بیماری قلبی-عروقی، دیابت و آسم شده است. البته هرگونه نتیجهگیری از این دست نیاز به پژوهشهای بیشتری دارد.
اما مهمتر از افسردگی و اضطراب که شواهدی نسبی مبنی بر ارتباط آنها با آلودگی هوا در دست است، موضوع بروز اختلال یا افت در کارکرد مغزی افراد است. این کارکرد مغزی که در اصطلاح، «کارکرد شناختی»(cognitive) نامیده میشود، شامل بسیاری از تواناییهای ما در کارهای مرسوم روزمره و اجرای وظایف در زندگی فردی و اجتماعی است. توجه، تمرکز، حافظه و توانایی درک مفاهیم و پردازش اطلاعات از جمله کارکردهای «شناختی» افراد است. با مقایسه افرادی که در معرض آلودگی شدید و طولانیمدت هوا بوده و کسانی که در سایر مناطق میزیستهاند، تفاوت قابل توجهی در کارکردهای شناختی دیده شده است. هرچند این خطر برای کودکان که در سنین تکوین کارکردهای مغزی خود هستند بیشتر است، احتمال افت تواناییهای مغزی بزرگسالان ساکن در مناطق آلوده نیز وجود دارد. حتی مواجهه با هوای آلوده در دوران جنینی، با مشکلاتی در توجه و علایم اضطرابی و افسردگی کودک در آینده همراه بوده است. تغییرات مغزی کودکان در بررسی تصویر برداری مغز با MRI نیز نشان داده شده و نشانههای التهاب و صدمه مغز در کورتکس پرهفرونتال دیده شده است. در بررسی موشهای مواجه با آلایندهها نیز تغییرات واضحی در سلولهای عصبی یکی از مراکز عمده مرتبط با حافظه (به نام هیپوکمپ) مشهود بوده است.
به این ترتیب، تغییرات شناختی که از جمله به شکل کمبودن ضریب هوشی کودکان و افت قابلیتهای فکری بزرگسالان متظاهر میشود به آلایندههای هوا نسبت داده شده است. اما آیا این تغییرات در حدی است که افراد مواجه با آلودگی، در آینده در معرض ابتلای بیشتر به زوال عقل (دمانس) باشند؟ در این مورد روی مغز سگها مطالعاتی انجام شده و جالب است که تغییرات مغزی مشابه با تغییرات مشهود در بیماری آلزایمر در آنها یافت شده است؛ تغییراتی از قبیل پلاکهای آمیلویید و درهمتنیدگیهای تارهای عصبی (neurofibrillary tangles).