انواع استرس
همه استرس ها منفی و زیانبار نيستند
اگر میزان استرس زیاد باشد و به صورت مزمن درآید، منفی است و باعث بروز نشانه های مرضی متعدد می شود ولی اگر استرس در حد طبیعی باشد، مفید خواهد بود.
استرس(Stress) به معنای فشار روانی است که می توان آن را اینگونه تعریف کرد: احساس تنش درونی که توسط یک عامل فشار بیرونی یا درونی ایجاد می شود. هرگاه فشاری بر شخصی وارد شود، واکنشی در او ایجاد می گردد که می تواند علائم جسمی، روانی یا اجتماعی داشته باشد. به این واکنش غیر اختصاصی استرس می گویند.
استرس بر انسان ها هم اثر مثبت و هم اثر منفی می گذارد لذا همه استرس ها منفی و زیانبار نیستند. اثر مثبت یعنی استرس در حد طبیعی انگیزه، عملکرد و کارایی را ارتقا می دهد و باعث حفظ سلامتی می شود. به عبارت دیگر استرس برای زندگی انسانها لازم و مفید است ولی میزان آن اهمیت دارد.
اگر میزان استرس زیاد باشد و یا به صورت مزمن درآید منفی است و باعث بروز اختلالات و نشانه های مرضی متعددی می شود ولی اگر استرس در حد مطلوب و طبیعی بروز کند مفید و مثمر ثمر خواهد بود.
می توان به سه نوع استرس اشاره کرد:
۱- لوسترس یا استرس مثبت و خوب: به افراد جنب و جوش می دهد و عملکرد آنها را بهبود می بخشد. این نوع استرس زمانی است که فرد به میزان مناسبی تحت فشار قرار گیرد و به عملکرد بهینه دست پیدا کند. سلیه معتقد است که استرس خوب است که در فرد برانگیختگی لازم جهت ارائه پاسخ های لازم و مناسب جهت مقابله با عوامل
استرس زا را ایجاد کند.
۲- نئو استرس: این نوع استرس نه خوب است نه بد، مثل استرس ناشی از شنیدن خبر وقوع زلزله در یک نقطه دور افتاده جهان.
۳- دیسترس یا استرس منفی و بد: این نوع استرس وقتی رخ می دهد که بین خواسته های فرد و منابع موجود و در دسترس او (منابع شخصی) یا منابعی که به وسیله سازمان مهیا می شوند برابری نباشد و یا نیازها و انگیزه های فرد ارضا نشود )کوپر و کارت رایت، ،١٩٩۶). این نوع استرس است که باعث بروز اختلالات متعدد جسمانی، روانی و رفتاری می شود.
این نوع استرس خود ۲ نوع است:
- استرس حاد
- استرس مزمن
استرس حاد، سریع از بین می رود ولی استرس مزمن، سریع از بین نمی رود بلکه به مدت طولانی تداوم دارد.
نشانه های استرس
- نشانه های فکری : اشکال در تمرکز، ضعف حافظه، اشکال در تصمیم گیری، افکار مغشوش
- نشانه های جسمی : دردهای بدنی، سردردها، گرفتگی عضلات بخصوص در ناحیه گردن و شانه ها، خستگی مفرط، حالت تهوع، پرش ناگهانی چشم یا لب، احساس لرزش، دندان قروچه کردن، افزایش ضربان قلب، سرگیجه، یبوست، یخ کردن انگشتان
- نشانه های احساسی و هیجانی : تحریک پذیری، ناتوانی در برقراری ارتباط، گریه کردن، غرغر کردن، حساسیت بیش از حد به انتقاد، احساس ناامیدی، احساس گناه
- نشانه های رفتاری : اشکال در مدیریت زمان، پراکنده کاری و هیچ کاری از پیش نبردن، تغییر در الگوهای خواب و غذا، انجام دادن کارها با عجله، استفاده از الکل و مواد مخدر و سیگار، غیبت از محل کار، قطع ارتباط با دوستان
انواع استرس در دوره های مختلف زندگی
١- استرس فیزیولوژیک:
در اثر تغییرات و نیازهای بدن در مراحل خاصی از زندگی دگرگونی های فیزیولوژیک متعددی رخ می دهد که در نتیجه آن استرس افزایش می یابد که به این استرس، استرس فیزیولوژیک می گویند. مثل آغاز دوران قاعدگی در دختران، تغییرات مربوط به دوران بلوغ در پسران و دوران یائسگی در زنان میانسال. کهانا،ترجمه قندهاری،١٣٨٢).
٢- استرس دوره کودکی:
گرچه بچه ها به ندرت سخنی از استرس به زبان می آورند، اما این امر به این معنا نیست که آنها استرس را نمی شناسند. در حقیقت در مقایسه با بزرگسالان کودکان واکنش شدیدتر و خشن تری در برابر استرس نشان می دهند و اغلب الگوهای رفتاری عجیبی را تجربه می کنند. مثل از دست دادن پدر یا مادر، متارکه والدین و جدایی از پدر یا مادر، بی توجهی و رفتار نامناسب، سوء استفاده جسمی، آزار جنسی، غر زدن، تحقیر کردن کودک، محدودیت، محیط نا آشنا و نامأنوس مدرسه و نداشتن همبازی.
٣- استرس دوره نوجوانی:
در دوره بلوغ کودک و گام نهادن او به دوره بزرگسالی که معمولاً در سنین ۱۲ تا ۲۲ سالگی روی می دهد با استرس و تنش فراوانی همراه است. عواملی که سبب استرس می شوند علاوه بر تغییرات هورمونی عبارتند از: نداشتن آزادی، لوس کردن، توقعات و انتظارات بیجا، فشار تحصیلی، شوک های عاطفی و یأس.
۴- استرس تحصیلی:
این نوع استرس مخصوص به هیچ گروه خاصی نیست، کودکان، دانشجویان در مراحل مختلف و تحصیلات عالیه همانند فوق لیسانس و بالاتر می توانند دچار استرس تحصیلی شوند.
۵- استرس شغلی:
هر نوع حرفه و شغلی مقداری تنش و اضطراب با خود همراه دارد. استرس شغلی شدید و مداوم و محیط کار نامناسب در صورتی که شخص ظرفیت کافی پذیرش استرس را نداشته باشد، تخریب کننده است. شخصی که تحت چنین شرایطی قرار دارد به تدریج علائم افسردگی و خستگی مزمن را در خود آشکار می کند. ممکن است این شخص پزشک، مدیر شرکت، کارگر متخصص کارخانه، منشی دفتر باشد که کاری خسته کننده و یکنواخت انجام می دهد.
اغلب افراد سختگیر، دقیق، تندخو و عصبی بیشتر از افراد آرام و خونسرد و انعطاف پذیر تحت تأثیر استرس شغلی قرار می گیرند. زیرا افراد انعطاف پذیر همیشه آماده سازگاری با شرایط گوناگون هستند.
استرس مزمن
استرس مزمن یکی از انواع استرس است که در اثر طولانی بودن حضور یک یا چند عامل استرس زا در زندگی به وجود می‌آید. صفت مزمن از ریشه زمان است و به طولانی بودن اثر استرس اشاره دارد. در زبان انگلیسی هم به استرس مزمن، Chronic Stress گفته میشود که Chron هم به زمان اشاره دارد (کرونوس خدای یونانی).
استرس کرونیک یا استرس مزمن یکی از بدترین انواع استرس است. چون گاهی حضور آن در زندگی چنان جدی میشود که عملاً آن را جدی نمی‌گیریم. اما اثرات نامطلوب آن بر سلامت، سیستم ایمنی بدن و توان تحمل فشارهای عصبی ما وجود خواهد داشت. مواد غذایی و سر و صدای محیط، تنها دو مورد از عوامل ایجاد استرس کرونیک هستند که در کنار مشکلات خانوادگی و محیط نامطلوب شغلی و سطح پایین رضایت شغلی، می‌توانند به چالشی برای زندگی ما تبدیل شوند.
به همین علت، عموماً گفته میشود که استرس مزمن را در بسیاری از موارد می‌توان از بیماری های سبک زندگی دانست که با توجه به سبک زندگی و مدیریت آن، تا حد مطلوبی قابل اجتناب و مدیریت کردن است. افرادی که دارای استرس دائم و مزمن هستند و به دلیل نوع شغل و یا سبک زندگی مدام تحت تاثیر هورمون استرس می باشند، علائم ویژه ای از خود بروز می دهند. از جمله این علائم عبارتند از :
- ۱- سردرد های آخر هفته: کاهش ناگهانی استرس باعث سردردهای میگرنی می شود.
- ۲- گرفتگی های عضلانی در دوران قاعدگی: زنانی که تحت استرس های مزمن هستند دو برابر زنان دیگر دچار این عارضه می شوند و این امر به دلیل عدم توازن هورمونی اتفاق می افتد.
- ۳- درد فک: زخم و درد فک می تواند نشانه دندان قروچه رفتن باشد که معمولا در هنگام خواب اتفاق می افتد و تحت تاثیر استرس تشدید می شود.
- ۴- خواب های نامنظم: افرادی که تحت استرس هستند در طول خواب مدام از خواب می پرند و روند خواب آنها دچار اشکال است. خواب خوب و با کیفیت خوابی است که ۷ الی ۸ ساعت بی وقفه صورت گیرد .
- ۵- خونریزی لثه : افرادی که تحت استرس هستند بیش از دیگران در معرض ابتلا به بیماری های لثه خواهند بود. افزایش مدام هورمون استرس(کورتیزول) باعث ضعف سیستم ایمنی گشته و اجازه می دهد که باکتری ها به لثه آسیب وارد کنند.
- ۶- افزایش جوش صورت: استرس شدید باعث ضعف اعصاب و بروز التهابات پوستی می شود.
- ۷- مصرف زیاد شیرینی: استرس از دلایل اصلی برانگیختی فرد و ایجاد تمایل وی به شیرینی جات است.
- ۸- خارش پوست: افرادی که دچار خارش مزمن پوست می شوند معمولا افرادی هستند که زندگی پر استرسی را تجربه می کنند.
- ۹- افزایش آلرژی و حساسیت: افرادی که تحت استرس هستند الرژی بیشتری نیز به اغلب چیزها نشان می دهند و این به دلیل افزایش نوع خاصی از پروتئین در خون آنها است که در واقع پاسخ الرژیک می باشد .
- ۱۰- دل درد: استرس و اضطراب باعث افزایش دل درد میشود. و این دل درد به همراه احساس تهوع و کمر درد اتفاق می افتد.
استرس مداوم و مزمن نه تنها قدرت تفکر انسان را دچار اختلال می‌کند بلکه همچنین موجب نقص و ناتوانی در حافظه میشود. هورمون‌های استرس روی ناحیه prefrontal کورتکس مغز(PEC) تاثیر می‌گذارند. این ناحیه از مغز در واقع عملکردهای اجرایی سطح بالا نظیر کارایی حافظه و تصمیم گیری را کنترل می‌کند. استرس مداوم تاثیر منفی روی فعالیت‌های این ناحیه از قشر خاکستری مغز بر جای می‌گذارد.
منبع برای مطالعه بیشتر : علم استرس (از منظر زیست‌شناسی و روانشناسی سلامت). ریچارد کنترادا و اندرو باوم. مترجم محمد اورکی و پوران سامی. نشر ارجمند