پیش درآمد :
نوربرت الیاس در کتاب خود به نام “درباره فرآیند تمدن”در فصل افتتاحیه ،صفحاتی را به تبیین تمایز میان kultur و zivilization اختصاص داده است. در یادداشت حاضر می کوشم فشرده ای از تحلیل او بدست دهم.
به زعم الیاس، مفهوم zivilisation دلالت بر امور واقع مختلفی دارد: جایگاه تکنیک ، شیوه سلوک و رفتار ، رشد معرفت و ایده ها و آداب دینی. این موضوع می تواند مبین سبک زندگی یا همزیستی مرد و زن ، شکل و سیاق کیفر قضایی یا حتی نحوه آماده سازی غذا باشد. به سخن دقیق تر، الیاس معتقد است که اصولا هیچ چیزی در گستره ی رفتار بشری وجود ندارد که ذیل “متمدن zivilisiert یا نامتمدن unzivilisiert قرار نگیرد. چنانچه بکوشیم کارکرد عام و کلی مفهوم zivilisation را دریابیم و ببینیم تمامی این کنش ها و دستاوردهای بشری حول چه محوری در گسترش اند، آنگاه با پدیده ای ساده روبرو میشیم : این مفهوم ،خود آگاهی مغرب زمین را بیان می کند. حتی می توان گفت خود آگاهی ملی . جامعه غربی می کوشد از خلال این مفهوم ،آن چیزی را سرشت نمایی کند که دارایی اختصاصی خود اوست و او نسبت به آن احساس غرور می کند : تکنیک او، شیوه رفتار او، رشد معرفت علمی او و جهان بینی او.
این مفهوم نزد ملل مختلف مغرب زمین واجد معانی مختلفی است. او دو سنت را از هم تمییز می دهد:
- سنت انگلیسی – فرانسوی
- سنت آلمانی
گره گاه مسئله ما نیز همین جاست که چرا در ترجمه های انگلیسی کتاب فروید عنوان تمدن را برگزیده اند، حال انکه متن اصلی عنوان kultur یا فرهنگ را دارد. در سنت آلمانی zivilisation صرفا اشاره به امری کاملا سودمند و کار آمد دارد، ولی واجد ارزش درجه دوم است، یعنی چیزی که صرفا وجه بیرونی انسان، سطح هستی بشری را در بر می گیرد.
فرد آلمانی با ادای مفهوم zivilisation به دستاوردی اشاره نمی کند که مایه غرور فرد نسبت به دستاوردهایی است که حاصل آورده است، مفهوم فوق در این سنت ، در حکم نوعی خود آگاهی ملی است. در مقابل در سنت آلمانی این جایگاه و منزلت والا از ان kultur است. مفهوم انگلیسی –فرانسوی zivilisation می تواند بر فاکت ها و امور واقع سیاسی یا علمی ،دینی یا تکنیکی، اخلاقی یا اجتماعی دلالت داشته باشد، یعنی این مفهوم تمایز چندانی میان دستاورد های روحی ، هنری ، دینی قایل نیست. از سوی دیگر نیرومندی بدان سو دارد که واقعیات از این دست را از دیگر امور واقع سیاسی ، علمی و اجتماعی جدا سازد.
ماهیت این جداسازی چیست؟ موضوع آن به چه شیوه ای تعین می یابد؟
همبسته مفهوم فرهنگ ، مفهوم ارزش است و درست همین همبستگی است که وجه غیر عقلانی و در هم پیچیده فرهنگ را از آن او می سازد. فرهنگ قابلیت آنرا دارد که توسط انسان درونی شود، فی الواقع این دستگاه ارزش هاست که به مثابه سنت، درونی بشر می گردد و او را منقاد خود می سازد.
سه شکل اصلی تجلی ماهیت نمادین و ارزش گذار فرهنگ، دین و اخلاق و هنر است.
در طرف دیگر با قلمروی فاکت ها یا امور واقع علمی روبرو ایم. این قلمرو در هیات تمدن تکنولوژیکی و به مثابه ساحت مبتنی بر دانش و داده پوزیتیو و محصل ، دعوی آنرا دارد که می تواند نیاز های بشر را پاسخ گوید و مسایل بنیادین او را حل کند. حال آنکه دغدغه اصلی انسان بر خاسته از ساحت ارزش هاست. گذشته از واقعیات عینی مصیبت بار نظیر: فقر و گرسنگی ، آنچه وضعیت بشر را بالقوه قادر است دشوار سازد، همین مجموعه ارزش های اخلاقی دینی است که روی هم سنت نیرومند و گهگاه جامد و خشک و مستبدی را بر می سازد.
انسان وضع دشواری دارد، زیرا انسان فرهنگ دارد.
فرهنگ چندان نیرومند است که می تواند جلو انگیزش جنسی را بگیرد و موجب پاکدامنی پیش از زناشویی شود، یا کسی را وا دارد که برای همه عمر سوگند پارسایی بخورد. فرهنگ می تواند کسی را از گرسنگی بکشد، در حالی که غذا فراهم باشد ، زیرا برخی خوراک ها، نجس خوانده شده است. یا چه بسا کسی را به پاره کردن شکم دیگری یا شلیک گلوله ای در مغز خود برانگیزد تا لکه ننگی پاک شود. فرهنگ از مرگ و زندگی قوی تر است.
فروید در کتاب ناخوشایندی های فرهنگ به شیوه ای نبوغ آمیز به بسط این نکته می پردازد. وی ناخوشایندی ها و دردسر های وجودی برخاسته از فرهنگ را، که بسیارشان به نظر ذاتا اجتناب ناپذیر می رسند زیرا ماهیت زیستِ فرهنگی را تشکیل می دهند، از وجه معطوف به دستگاه ارزش ها در نظر می آورد، لذا مفهوم آلمانی kultur آنگونه که الیاس نشان داد، به لحاظ تعین ذاتی مورد نظر فروید، وجه دلالت گسترده تری نسبت به zivilisation یا civilisation در سنت انگلیسی دارد.
گردآورنده : رزیتا شواخ
منبع: زیگموند، فروید . ناخوشایندی های فرهنگ،ترجمه امید مهرگان، تهران گام نو، ۱۳۸۲