پرخاشگری، هیجان جهان شمولی است که در همه فرهنگ ها دیده می شود و شایعترین مشکلات رفتاری دوران نوجوانی است که موجب ناراحتی و پریشانی نوجوان و اطرافیان وی شده و بهداشت روانی او را مختل می کند(کریمی، ۱۳۷۵ ). ارائه تعریف دقیقی از پرخاشگری دشوار است و در زبان معمول این اصطلاح به طرق مختلف به کار رفته است. اگر چه ساختار خشم مشترکاتی با پرخاشگری و خصومت دارد اما این اصطلاحات مترادف هم نیستند.
زمانی می توان از واژه پرخاشگری استفاده کرد که چهار شرط رعایت شده باشد: ۱-فردی که رفتارش توام با پرخاشگری است و آن رفتار را عمداً انجام دهد. ۲-رفتار پرخاشگرانه در روابط بین فردی که حاکی از تعارض یا ناکامی باشد، رخ دهد. ۳- شخصی که دارای رفتار پرخاشگرانه است، قصدش برتری یافتن بر فردی باشد که نسبت به او رفتار پرخاشگرانه دارد. ۴-شخصی که دارای رفتار پرخاشگرانه است در جهت جدال تحریک شده یا تا حد اعلای شدت، آن جهت و مسیر را طی کند.
در مورد ارتباط خشم با پرخاشگری،دیفن باخر، عنوان می کند،خشم با پرخاشگری مترادف نیست. خشم به حالت عاطفی یا هیجانی که از تهییج ملایم تا خشم وحشیانه گسترده است، اطلاق می شود و اغلب هنگامی متجلی می گردد که راه نیل به اهداف یا برآوردن نیازهای افراد سد می شود و پاسخ ما به تفکرات خشمگین کننده درونی ماست که به واسطه احساس و رفتار غیرمنصفانه در ما ایجاد می شود. در حالی که، پرخاشگری به منزله وارد آوردن آسیب آشکار یا رفتارهای تنبیهی مستقیم به سایر افراد یا اشیا تعریف می شود(سهرابی و کردمیرزا، ۱۳۸۷)
همچنین در لغتنامه وبستر ( ۲۰۱۰ ) پرخاشگری به این صورت تعریف شده است: عمل قدرتمندانه که به قصد غلبه یا تسلط صورت می گیرد و یا حملات بی دلیل و یا تجاوز و رفتار خصمانه منتهی به ضرب و جرح و تخریب، به خصوص هنگامی که این اعمال پس از احساس عجز و ناکامی اتفاق افتاده باشد. پرخاشگری را می توان با توجه به نیت و هدف فرد پرخاشگر تعریف کرد. در این تعریف، پرخاشگری رفتاری است که هدف آن صدمه زدن به خود و یا فرد دیگر باشد. در این صورت، یک رفتار آسیب زا، در صورتی پرخاشگری محسوب می شود که از روی قصد و عمد، به منظور صدمه زدن به دیگری یا خود انجام گرفته باشد(کریمی، ۱۳۷۵).
در مورد انگیزه های بنیادی انسان برای پرخاشگری، برخی روان شناسان به نیاز انسان به کنترل اشاره کرده اند. چنین به نظر می رسد که نیاز به کنترل رخدادها و افراد یکی از ویژگیهای اصلی انسان است(راتر، ۱۹۷۲ ؛نقل از کمالی، ۱۳۸۶ ). لذا جای تعجب ندارد که انسان دامنه وسیعی از تدابیر را برای اعمال چنین کنترلی گسترش دهد.
نوجوانی و پرخاشگری:
دوره نوجوانی به علت طغیانهای جسمی، روانی به دوره ای پر کشمکش تبدیل می شود و نوجوان سعی دارد از یک طرف با تغییرات جسمی، روانی کنار بیاید و از طرفی دیگر به دنبال هویت یابی و استقلال خانوادگی و رفتاری خود می باشد. قطعا جهت رسیدن به هویتی مستقل با موانع خانوادگی و اجتماعی روبرو می گردد که این مهم به نوبه خود موجبات رفتارهای پرخاشگرانه را فراهم می کند. هرچه نوجوان به دوره های بعدی تحولی(جوانی،میانسالی )گام برمی دارد، رفتارهای پرخاشگرانه او کمتر می شود و بیشتر متوجه درون می گردد. به همین خاطر رفتارهای پرخاشگرانه در سنین ابتدایی و دوره نوجوانی بیشتر از دوره های بعدی زندگی به چشم می خورد.
معمولاً نوجوانان احساس خشم را تجربه می کنند. و همه آنها می دانند که دلیل احساس ناراحتی آنها این است که هیچ چیز ظاهرا درست نمی باشد. این برای نوجوانان طبیعی است که نسبت به دوستان و اعضای خانواده خود احساس خشم کنند. نوجوان زمانی دچار ناامیدی می شود که درک نشود. در حقیقت لازم است که یک نوجوان اقدام به شناساندن هیجانهای خود کند، اما همانطور که می دانیم، جهان صرفاً قابلیت تحمل میزان معینی از خشم را دارد و زمانی فراخواهد رسید که خشم نه تنها غیرضروری می گردد بلکه مخرب نیز می گردد. نوجوانی که کنترل کمی بر خشم خود دارد از آسیبی که می تواند به خانواده و همسالان خود بزند تصویر مبهمی دارد. خانواده ها اغلب تلاش می کنند تا یک نوجوان خشن را کنترل کنند و اغلب سوال می کنند که آیا احساس خشم برای نوجوان آنها طبیعی است؟ البته جواب این سوال این است، بله! نوجوانان در شناخت قوت ها و ضعف های شخصی خود دچار مشکل هستند. آنها احساس های نیرومند خشم را در خود نگه می دارند. آنها نمی دانند که خشم سودمند است یا مضر، اما بهتر است به آنها اجازه دهیم تا خشم خود را از طریق رفتار خود نشان دهند.
خشم در حقیقت یک ویژگی معرف نوجوانی است و دارای معانی و کارکردهای گوناگون می باشد و ممکن است به صورتهای مختلف نمایان گردد. برای مثال خشم ممکن است پاسخی باشد که یک نوجوان به جهان اطراف خود می دهد. نوجوان خشمگین ممکن است، بخواهد آنچه را که از تعارض های مکرر خانواده خود آموخته است نشان دهد. ابراز پرخاشگری ممکن است، راهی برای شناساندن نیازهای برآورده نشده فرد باشد. اما وجه مشترک همه ابرازهای پرخاشگری این است که آنها یک ابزار ارتباطی محسوب می شوند، نوجوانان با ابراز پرخاشگری، می خواهند که پیام خود را منتقل کنند اما نکته ی جالب این است که هر چه ابراز پرخاشگری قوی تر می گردد، پیام مربوط به آن کمتر درک می شود(لی کارتر ، ۱۹۹۵ ؛نقل از مصائبی، ۱۳۸۷)
انواع پرخاشگری در نوجوانان:
۱) خشونت معطوف به خود:
در این نوع پرخاشگری رفتارهای خطرناک و آسیب رسان به سمت خود جوان نشانه رفته است، مانند خودکشی. البته لازم به ذکر است اقداماتی که آسیب رسان به خود هستند ولی کشنده نیستند از جمله خودزنی یا قطع عضو نیز در این گروه قرار می گیرند.
۲) خشونت میان فردی:
رفتار پرخاشگرانه که توسط نوجوان در سطح مدرسه و خانواده به شکل پرخاشگری کلامی و حمله فیزیکی به دیگران رخ می دهد که می تواند به طرف مقابل آسیب رسان باشد.(یونسکو، ۲۰۰۶ ؛به نقل از صبوری، ۱۳۸۸)
تفاوتهای جنسیتی در پرخاشگری:
مشاهدات نشان می دهد که حتی از زمان خردسالی پسرها پرخاشگرتر از دخترها هستند و در سنین بالاتر نیز مردها از زن ها پرخاشگرترند. تحقیقی که به مدت ۳۲ سال از ۱۹۳۳ تا ۱۹۶۵ در ایالات متحده انجام گرفته، نشان داده است که مردها همیشه از زن ها پرخاشگرترند. تنها زمینه ای که زن ها پرخاشگری بیشتری نشان می دهند، پرخاشگری کلامی است(گنجی، ۱۳۶۹)
بر اساس مطالعات مشاهده ای در مورد کودکان نوپای بین سنین ۱تا ۳ سال تفاوتهای جنسیتی از لحاظ تعدد پرخاشگری بعد از ۱۸ ماهگی ظاهر می شود و قبل از آن اثری از پرخاشگری نیست. تجربه اجتماعی پسرها و دختر ها از لحاظ پرخاشگری کاملا متفاوت است. پرخاشگری بخشی از قالب رفتاری مردانه است و غالبا از پسرها انتظار رفتار پرخاشگرانه می رود و به طور تلویحی تشویق می شوند(ماسن و همکاران ، ۱۹۸۵ ؛ترجمه یاسایی، ۱۳۸۸)
تاثیرات اجتماعی نیز آنقدر مهم هستند که می توانند استعداد و آمادگی بیولوژیکی را کاهش داده و یا حتی دگرگون کند. عده ای معتقدند که پرخاشگرتر بودن مردها نسبت به زن ها را باید در رفتار اجتماع جستجو کرد. به نظر آنها اجتماع کنونی از همان دوران کودکی پرخاشگری را حق مسلم پسرها می دانند و دخترها را از این کار منع می کند. والدین درمقابل پرخاشگری پسرها تحمل بیشتری نشان می دهند و در نتیجه رفتار پرخاشگرانه آنها را تقویت می کنند و در مقابل، دخترها را به غیر فعال و مطیع بودن وادار می کنند. جای تردید نیست که رفتار والدین در تقویت رفتار پرخاشگرانه پسرها و مطیع و غیر فعال بار آوردن دخترها کاملاً موثر است اما نمی تواند تنها دلیل ایجاد این نوع رفتار ها از جانب پسرها و دخترها باشد(گنجی، ۱۳۶۹).
تصور بر این است که تفاوتهای جنسی، انعکاس تاثیر ترکیبی از عوامل بیولوژیکی، خانواده و فرهنگ باشد. اما باید توجه داشت که تفاوتهای جنسی در پرخاشگری کاملا قبل از تفاوتهای بیولوژیکی بروز می کنند. در دوره پیش دبستانی تفاوت های آشکاری درتعدادی از ویژگیها از نظر جنس مشاهده می شود(کریمی، ۱۳۷۵). از سن دو یا سه سالگی پسرها بیشتر از دخترها پرخاشگری نشان می دهند. اگرچه در میزان فعالیت کلی پسرها بیشتر از دخترها تفاوتی مشاهده نمی شود. لیکن پسرها بیشتر از دخترها به شرکت در بازی های خشن مثل هل دادن، کشیدن، زدن، دنبال کردن وکشتی گرفتن تمایل نشان می دهند(اتکینسون و همکاران، ۱۹۹۳ ؛ترجمه براهنی و همکاران، ۱۳۸۱).
اهداف برجسته برای دختران (مثل برقرار کردن رابطه بین فردی محدود) به مناسبات و روابط آنها مربوط می شود. رفتار پرخاشگرانه دختران به احتمال زیاد بر رفتارهایی متمرکز می شود که قصدآسیب رسانی به رابطه دوستانه و یا ایجاد احساس تنهایی دارد. خود پنداره های مربوط به پرخاشگری نیز سبب تمایز بین دو جنس می شوند. در یک بررسی وقتی از مردم خواسته شد که خود را از نظر پرخاشگری رتبه بندی کنند، پسران از سن ۱۵ سالگی به طور مستقیم و آشکار خود را پرخاشگرتر از دختران می دیدند(فلچر و همکاران،ترجمه کریمی و جمهری، ۱۳۷۱).
شیوه های تربیتی والدین یا نگرش خاص آنها در این مورد نیز می تواند اثرات کاملا متفاوتی بر پسران و دختران داشته باشد. تنبیه نسبتاً شدید برای رفتار پرخاشگرانه منجر به واپس زنی پرخاشگری علنی در دختران می شود اما پرخاشگری پسران را افزایش می دهد. بدین ترتیب، توسعه تفاوتهای جنسی در رفتار ظاهراً محصول تعامل چرخه ای بین عوامل زیستی و فرهنگی است که از طریق شیوه های فرزند پروری والدین اعمال می شود(کریمی، ۱۳۷۵ ).
در زمینه تنبیه بدنی می توان به پژوهشی که سیم، با عنوان تنبیه فیزیکی والدین و پرخاشگری کودکان در نمونه ای شامل کودکان پیش دبستانی چینی و سنگاپوری ۴تا ۶ ساله انجام داده است اشاره نمود. او در این پژوهش به این نتیجه رسید که تنبیهاتی از جمله زندانی کردن و سیلی زدن، اگرچه از ماهیت تنبیه فیزیکی برخور دارند از ارتباطات خاص کودک و والدین با پرخاشگری نیز برخوردارند. عملکرد والدین در این ارتباطات اهمیت دارد و ارتباطات مستقیم بین تنبیهی همچون زندانی کردن توسط پدر و پرخاشگری کودک، و سیلی زدن مادر و پرخاشگری پسر اهمیت دارند.
همچنین نتایج نشان می دهند که زندانی کردن توسط پدر بدون در نظر گرفتن جنسیت، ارتباط نزدیکی با پرخاشگری کودک دارد و این تنبیه توسط مادر با پرخاشگری کودک، تنها با دور کردن جزئی او از خود، مرتبط می شود. سیلی زدن مادر با پرخاشگری پسران ارتباط دارد و سیلی زدن مردان به پرخاشگری دختران، تنها به صورت دور کردن آنها از خودشان منجر می شود. درضمن، چگونگی تنبیه کودک توسط والدین نیزمطرح می شود که در ارتباطات بین زندانی کردن کودک توسط پدر و پرخاشگری کودک هنگامی که مادر تنها کودک را از خود دور می کند و بین سیلی زدن پدر و پرخاشگری دختر اهمیت پیدا می کند.
تاثیر همسالان بر پرخاشگری:
تاثیر گروه همسالان در دوره نوجوانی، بسیار قوی است، اما رابطه بین هنجارهای گروه هم سال و رفتار هر یک از اعضا گروه دوجانبه است. هنجارهای گروه هم سال بر رفتار فرد تاثیر می گذارد(براون ۱۹۹۰،۲ ؛ نقل از صبوری، ۱۳۸۸). این نکته نیز قابل توجه است که کودکانی که شاهد رفتارها و موقعیت های خشونت بار و تحریک کننده هستند، بیشتر از رفتارهای پرخاشگرانه همسالان خود تقلید می کنند تا بزرگسالان پرخاشگر، و همین امر می تواند شاهدی بر صحت گفته های ما مبنی بر تاثیر همسالان بر رفتار نوجوانان باشد(هنری ماسن و همکارن،ترجمه یاسایی، ۱۳۸۸ ).
در تحقیقی نیز به این نتایج دست یافته شد که پسرانی که در ابتدا پرخاشگری خفیفی دارند، اگر دوستان صمیمی آنها پرخاشگر باشند، در طول زمان، بزهکاری شان بیشتر خواهد شد. ارتباط با همسالان بزهکار تمایل به بزهکاری را افزایش می دهد، زیرا این همسالان الگو و تقویت کننده رفتارهای ضداجتماعی در گروه همسالان می باشند.
سلام وقت بخیر
من دانشجو پرستاری هستم و یک کنفرانس در مورد پرخاشگری باید اماده کنم ممنون میشم که راهنمایی ام کنید