مفهوم سرمایه روانی یا سرمایه روان‌شناختی نخستین بار در دهه نخست قرن ۲۱ در جنبش روانشناسی مثبت‌گرا مطرح شد. یک استاد مدیریت به نام فرد لوتانز(Fred Luthans) در کتاب خود به نام سرمایه روان‌شناختی(Psychological Capital) در سال ۲۰۰۶ این مفهوم را به‌عنوان یک وضعیت مثبت‌ روان‌شناختی ناظر به پیشرفت در افراد توضیح داده است.

سرمایه روانی اشاره به منابع ذهنی و توانایی‌های ما دارد که به ما کمک می‌کنند در موقعیت‌های دشوار راه خود را بیابیم. درست همان‌طور که ممکن است شما سرمایه مالی داشته باشید، مانند خانه، دارایی‌های ارزشمند و غیره که می‌توانید زمانی که درآمدهای شما کاهش می‌یابند به آنها تکیه کنید، شما همچنین منابع روانی در اختیار دارید که می‌توانید در موقعیت‌‌های چالش‌برانگیز زندگی، به کمک آنها پایداری و ثبات خود را حفظ کنید. برخورداری از سرمایه روانشناختی، افراد را قادر می سازد تا علاوه بر مقابله بهتر در برابر موقعیت های استرس زا، کمتر دچار تنش شده، در برابر مشکلات از توان بالایی برخوردار باشند، به دیدگاه روشنی در مورد خود برسند و کمتر تحت تأثیر وقایع روزانه قرار بگیرند، لذا اینگونه افراد دارای سلامت روانشناختی بالاتری هستند.

مولفه های سرمایه های روانشناختی از ۴ بخش تشکیل شده است(لوتانز، ۲۰۰۲):

1. امید (Hope)
2. خوش بینی (Optimism)
3. خودکارآمدی (Self efficacy)
4. تاب آوری (Resiliency)

امید : امید حالت انگیزشی مثبت است که نشان دهنده پیش بینی فرد نسبت به آینده بوده و میزان پایداری فرد به اهداف، تلاش جهت تحقق آنها و میزان توانایی به تغییر مسیرهای دستیابی به اهداف را مشخص می نماید. امید، نیرویی هیجانی است که تخیل را به سمت موارد مثبت هدایت می کند. امید به انسان ها انرژی می دهد و مجهزشان می کند، و مانند کاتالیزوری برای کار و فعالیت عمل می کند. امید به ما انعطاف پذیری، نشاط و توانایی خلاصی از ضرباتی را که زندگی بر ما تحمیل می کند، می دهد و باعث افزایش رضایت از زندگی می شود.

امیدواری حالتی انگیزشی است که خود سه مولفه عاملیت، طرح و هدف دارد. عاملیت به معنای انرژی معطوف به هدف یا نیروی اراده برشمرده می شود. طرح یا برنامه ریزی یا نیت، نیرویی برای حصول خواسته هاست. و آخرین مولفه هدفی است که ما برای دستیابی به آن انگیزه و امید داریم می باشد. این اجزا مستقل و در عین حال مکمل یکدیگر هستند، یعنی تا هدف نباشد برای آن انرژی صرف نمی شود (عاملیت) و بنابر این طرحی هم وجود نخواهد داشت؛ اما وقتی مثلا برای رد شدن از یک بحران امید داریم، یعنی انرژی هایمان را برای هدف رد کردن آن بحران با یک اقدام، یا از طریق یک روش که برنامه ما محسوب می شود ترکیب کرده و انتظار داریم محقق شود. امید مایه بقای انسان است. هیچ چیز مهم تر از آن نیست که انسان برای آینده اش امیدوار باشد. ناامیدی سمی است که تمام آمال و آرزو های انسانی را ویران می کند.

خوش بینی : نسبت دادن موفقیت ها به عوامل درونی و پایدار را خوشبینی گویند. فرد خوشبین همواره در انتظار رخ دادن حوادث خوشایند است. بعبارت دیگر خوش بینی یک اسناد درونی نسبتا ثابت و کلی است که در نتیجه آن افراد بیشتر در انتظار رخ دادن حوادث خوشایند هستند که تحقق آن ممکن به نظر می رسد. خوش بینی به عنوان یک حالت شامل ارزیابی عینی از آنچه می توان با توجه به منابع موجود در زمان و مکان خاص انجام داد، خواهد بود و از این رو قابل تغییر است. در سرمایه روانشناختی، خوش بینی واقعی مورد نظر است، زیرا خوش بینی غیر واقعی منجر به پیامد منفی می شود. در خوش بینی واقع بینانه در حقیقت، فرد به ارزیابی آنچه می تواند به دست آورد در برابر آنچه قادر به کسب آن نیست، می پردازد.(لوتانز و اولیو،۲۰۰۷).

مارتین سلیگمن پدر روان‌شناسی مثبت گرا، بر این باور است که: افراد خوش بین، در رویارویی با شکست ها و موفقیت ها، چنین عمل می کنند:

• بر اسنادهای کلی تکیه می کنند؛ مثلا: “من قادر به کسب موفقیت در زمینه های گوناگون هستم.”
• اسنادهایشان پایدار است؛ مثلا: “من می توانم به طور مستمر این موفقیت را از آن خود کنم.”
• موفقیت هایشان را به توانایی های درونی خود نسبت می دهند؛ مثلا: “توانایی‌ها و تلاش خودم منجربه موفقیتم شد.”
• در رویارویی با ناکامی ها، شکست خود را به عوامل بیرونی و غیر پایدار نسبت می دهند، مثلا: گرمی هوا، باعث شد، سخنرانیم خوب پیش نرود.

خود کارآمدی : خودکارآمدى که منشأ پیدایش آن نظریه شناختى-اجتماعى بندورا است، به این صورت تعریف مى شود: باور یا اطمینان فرد به توانایى هایش براى دستیابى به موفقیت در انجام وظیفه اى معین از راه ایجاد انگیزه در خود، تأمین منابع شناختى براى خود و نیز ایفا و اجراى اقدامات لازم. خودکارآمدی را بعنوان اطمینان فرد بر توانایی هایش در مورد راه اندازی انگیزش، منابع شناختی و مسیرهای فعالیت مورد نیاز برای اجرای موفقیت آمیز تکلیفی خاص تعریف می کنند. به عبارت دیگر کارآمدی به معنی اطمینان به داشتن توانایی های مورد نیاز در دستیابی به موفقیت و باور به داشتن قدرت در غلبه بر تکالیف چالش انگیز است.

احساس خودکارآمدی، متغیر مهمی در شکل گیری احساس شایستگی و موفقیت در انسان هاست. عملکرد موثر نه تنها نیازمند دارا بودن مهارتها است بلکه فرد باید توانایی انجام آن مهارت ها را نیز باور داشته باشد. بنابراین احساس خودکارآمدی، به افراد کمک می کند تا با به کارگیری مهارت های خود، در برابر مشکلات و مسائل پیرامون، به صورت مطلوبی عمل کنند و احساس موفقیت فردی در آنها ایجاد شده یا افزایش یابد. به عبارت دیگر احساس خودکارآمدی لزوما به معنای دارا بودن مهارت های شخصی نیست، بلکه به این معنی است که فرد باور داشته باشد که توانایی انجام وظایف به نحو مطلوب و در شرایط مختلف را دارد.

افراد با خودکارآمدی بالا دارای پنج ویژگی زیر هستند:

1. هدف های والایی برای خود تعیین می‌کنند و ایفای وظایفی دشوار برای رسیدن به آن هدف ها را بر عهده می‌گیرند.
2. به استقبال چالش ها می روند و برای رویارویی با چالش ها سخت تلاش می‌کنند.
3. انگیزه فردی آنها به شدت بالاست.
4. برای دستیابی به هدف های خود از هیچ تلاشی مضایقه نمی کنند
5. در رویارویی با موانع، ثابت قدم هستند.

تاب آوری : مقاومت در برابر سختی ها و تلاش برای رد شدن از موانع و کسب موفقیت را تاب آوری گویند. کسب موفقیت و توانایی فرد در برابر ناکامی ها، مصیبت ها، تعارضات و موانع، شاکله تاب آوری محسوب می شوند. این پدیده از پاسخ های انطباقی طبیعی انسان حاصل می شود و علی رغم رویارویی فرد با تهدیدهای جدی، وی را در دستیابی به موفقیت و غلبه بر مشکلات توانمند می سازد. این سازه بر اساس رویکرد مبتنی بر نقاط قوت بنا نهاده شده و حاکی از قابلیت افراد در کنار آمدن با مشکلات و خطرات است. به بیان دیگر تاب آوری، توانمندی فرد در برقراری تعادل زیستی- روانی در شرایط دشوار است.

افراد تاب آور، دارای این ویژگی ها هستند:

• واقعیت های زندگی را به سهولت می‌پذیرند.
• ایمان دارند که زندگی پرمعنا است. (‌این باور معمولا به وسیله ارزش های آنها حمایت می شود)
• دارای توانایی های چشمگیری برای وفق دادن سریع خود با تغییرات بزرگ هستند.

برای دستیابی به تاب آوری، گروهی از مهارت ها و نگرش ها مورد نیاز است که در اصطلاح به آنها سخت‌‌رویی گفته می شود. سخت رویی به افراد کمک می کند تا در رویارویی با تغییرات تنش‌زا، دشواری ها را به فرصت هایی پر منفعت تبدیل کنند. نگرش های مورد نظر در سخت رویی، عبارتند از: تعهد، کنترل و چالش‌طلبی. مقصود از تعهد آن است که فرد در رویارویی با شرایط دشوار، به جای ترک صحنه، ترجیح دهد حضور خود را در صحنه حفظ کرده، به افراد درگیر در آن موقعیت، در برطرف کردن دشواری کمک کند. مقصود از کنترل، آن است که فرد به توانایی های خود برای اثرگذاری بر نتایج رویدادها باور داشته باشد و مقصود از چالش طلبی، آن است که فرد در رویارویی با چالشها به جای مقصر قلمداد کردن سرنوشت، درصدد ایجاد فرصت هایی برای رشد خود و دیگران باشد. همچنین در شکل گیری و بروز رفتارهای سخت رویانه، فرد باید مهارتهای حل مسئله و تعامل با دیگران برای تعمیق حمایت های اجتماعی را نیز در خود پرورش دهد.

چگونه سرمایه روانی خود را افزایش دهیم؟

همه ما پیشاپیش سهمی از سرمایه روانی را دارا هستیم. اما همه ما در برخی از چهار جنبه سرمایه روانی قوی‌‌تر و در بعضی ضعیف‌‌تر هستیم. خوشبختانه می‌توان هر یک از چهار حوزه سرمایه روانی را توسعه داد.

امید را در خود تقویت کنید

امید به معنای دیدن آینده‌ای ارزشمند پیش روی شماست. برای اینکه احساس امیدواری در خود ایجاد کنید، باید برای خود اهداف مشخص تعیین کنید. این کار باعث می‌شود احساس هدفمندی شما افزایش پیدا کند و دلیلی خواهید داشت برای اینکه در آینده به تلاش ادامه دهید. خود را آماده کنید که با موانع احتمالی مواجه شوید و تصمیم‌گیری‌های دشوار انجام دهید. همچنین برنامه‌ریزی‌ برای اتفاقات غیرمنتظره به شما کمک می‌کند احساس امید پایدار و مداوم داشته باشید.

اثربخشی خود را افزایش دهید.

خود را از محدوده امن خود خارج کنید. اهداف جدید و قوی‌‌تری برای خود تعیین کنید. این یک روش بسیار عالی برای خارج شدن از محدوده امن و ایجاد احساس خودباوری به رشد و ترقی است. یک روش دیگر برای بهبود اثربخشی فردی، یافتن یک مربی است تا از او تقلید کنید. اگر دیگران می‌توانند کاری را انجام دهند، پس شما هم می‌توانید. همچنین به دنبال فرصت‌هایی برای آموختن مهارت‌های جدید باشید. وقتی بتوانید بر چالش‌ها غلبه کنید، نقاط قوت خود را شناسایی کنید و تخصص‌های خود را گسترش دهید، به این نتیجه می‌رسید که شما بسیار توانمند هستید.

انعطاف‌پذیری خود را افزایش دهید

انعطاف‌پذیری یکی از مهم‌‌ترین عوامل رشد است که همگان بر آن اتفاق نظر دارند. انعطاف‌پذیری می‌تواند ضعف‌ در سایر جنبه‌های سرمایه روانی را جبران کند. اگر امید، اثربخشی و خوش‌بینی شما در سطح پایینی باشند، برخی موقعیت‌ها به نظر بیش از حد چالش‌برانگیز می‌رسند. اما اگر انعطاف‌پذیر باشید، می‌توانید صرف‌نظر از ضعف در سایر جنبه‌ها، در صورت لزوم عقب‌نشینی و تجدید قوا کنید. حمایت اجتماعی نیز در این مورد بسیار مهم است. سعی کنید دوستانی در محیط کار و همراهانی در خانه داشته باشید که بتوانید ایده‌ها را با آنها مطرح کنید و چالش‌ها را با آنها در میان بگذارید. این همفکران به تقویت قدرت انعطاف‌پذیری و تصمیم‌گیری شما کمک می‌کنند.

زمان کافی اختصاص دهید تا بتوانید در موقعیت‌های منفی، نقطه امیدی پیدا کنید. این کار شما را قادر خواهد ساخت به جلو حرکت کنید و سریع‌‌تر شکست‌ها را فراموش کرده و خود را دوباره در مسیر موفقیت قرار دهید. مثلاً اگر در یک مصاحبه شغلی موفق نشدید، می‌توانید تصمیم بگیرید که این تجربه را به‌عنوان یک تمرین برای مصاحبه بعدی خود در نظر بگیرید. موقعیت‌های منفی را از نو تعریف کنید. این شیوه به شما کمک می‌کند که با هر مشکلی که بر سر راه‌تان قرار می‌گیرد به‌خوبی کنار بیایید.

خوش‌بینی خود را بهبود ببخشید

خوش‌بینی اغلب نتیجه و محصول جانبی سه عامل دیگر است. اگر شما امیدوار، انعطاف‌پذیر و اثربخش عمل کنید، به‌طور طبیعی بیشتر خوش‌بین خواهید بود. اما همچنین کارهایی هست که می‌توانید به‌ویژه برای بهبود این ویژگی انجام دهید. یک نقطه آغاز بسیار خوب این است که صدای درونی خود را پرورش دهید و گفتگوهای درونی مثبت را تمرین کنید. از عبارات مثبت و تأکیدی بیشتر استفاده کنید. افرادی که بیشتر از بقیه احساس می‌کنند کنترل زندگی خود را در دست دارند، در حالت عمومی خوش‌بین‌‌تر هستند. ذهن‌آگاهی نیز مهارت کلیدی دیگری است. تمرکز بر زمان و مکان فعلی، روشی مؤثر برای حفظ مثبت‌اندیشی است.

منبع : کتاب سرمایه روانشناختی اثر فرد لوتانز. ترجمه بهروز رضایی منش

همه ما در مراحل و زمان هایی از زندگی، نیاز به گفت و گو و مشاوره داریم. جهت دریافت وقت مشاوره آنلاین یا حضوری با شماره ۰۹۳۵۵۷۵۸۳۵۸ تماس بگیرید.